75. rocznica likwidacji getta w Przysusze

27-31 października 1942 roku

Nieznana jest data podjęcia decyzji o wymordowaniu wszystkich europejskich Żydów. Historycy uważają, że decyzja o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” była raczej sumą poszczególnych decyzji i działań podejmowanych od lipca do października 1941 roku przez kierownictwo partyjno-państwowe III Rzeszy. Plan eksterminacji Żydów był konsekwentny i prowadzony systematycznie. 8 grudnia 1941 roku uruchomiono we wsi Chełmno nad Nerem pierwszy stacjonarny ośrodek masowego zabijania ludzi. Na przełomie września i października 1941 roku w najbliższym otoczeniu Hitlera zapadła decyzja o deportacji i wyniszczeniu Żydów z Generalnej Guberni. Wzdłuż linii Bugu miały powstać ośrodki zagłady, w których Niemcy zamierzali zainstalować stałe komory gazowe. Operacja wymordowania Żydów z GG nosiła kryptonim „Reinhardt” (Ersatz Reinhardt). Pierwszy ośrodek zagłady powstał w Bełżcu, kolejne w Sobiborze (maj 1942), i Treblince (lipiec 1942)[1].

Konsekwencją decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” w Europie, czyli wymordowania wszystkich Żydów, było zorganizowanie 20 stycznia 1942 roku konferencji w Wannsee pod Berlinem. Spotkanie prowadził gen. SS Reinhard Heydrich, miało ono służyć określeniu zasad współpracy i koordynacji urzędów i ministerstw Rzeszy.

Getto w Przysusze powstało w lipcu 1941 roku. Objęło dwa rejony miasta: od ulicy Krętej, Ściegiennego, przez Plac Kolberga oraz od ulicy Warszawskiej, Partyzantów, do muru okalającego dwór i folwark, do Wiejskiej i Brzozowej (współczesne nazwy ulic). Drewniane słupy okalające obszar getta o powierzchni około 1 km² miały około 4 m wysokości. Przy ulicy Wiejskiej znajdowała się brama wjazdowa wykonana z siatki i desek, zamykana na łańcuch. Liczba ludności żydowskiej systematycznie rosła. Dowożono tu transporty osób z Drzewicy, 108 rodzin z Przytyka, z Płocka, znaczna część zamożnych osób trafiła tu z Łodzi. Około 1000 osób skierowano do Przysuchy z okolicznych wsi. Była to grupa najuboższych Żydów. Judenrat rozlokował w domach miejscowych Żydów najuboższych uchodźców, których nie było stać na wynajęcie mieszkania. Wielu z nich żyło w skrajnej nędzy. W początku 1942 roku wybuchła epidemia tyfusu. Jedyny szpital epidemiczny prowadził dr Dawid Krongold, śmiertelność w lecznicy była bardzo wysoka.

Między 27 a 31 października 1942 roku rozpoczęła się likwidacja przysuskiego getta. Do osady przybyło około 100 żandarmów z Końskich, Nowego Miasta i Opoczna. Niemcy nakazali stawić się w godzinach porannych wszystkim tym, którzy posiadali wóz i konia. Żydów wypędzono z domów i zgromadzono przy placu kościelnym. Chorych i słabych, którzy nie mogli opuścić mieszkań zabijano na miejscu. Kolejna selekcja obywała się już na placu kościelnym[2]. Większość pędzono piechotą, część jechała furmankami do opoczyńskiej stacji kolejowej. Wraz z Żydami z Opoczna, gdzie także likwidowano getto, zostali wysłani do obozu zagłady w Treblince. W osadzie pozostawiono około 100 osób. Rozlokowano tę grupę w dawnym dworze cadyka i zatrudniono do porządkowania obszaru getta[3]. Podczas likwidacji getta ocalało kilkaset osób, którym udało się ukryć w aryjskiej części miasteczka. Niektórzy ponownie trafili do przysuskiej grupy pozostawionych w getcie. Wierzyli niemieckiej propagandzie głoszącej powstawanie „legalnych” gett. Niemcy tymczasem z pomocą kilku Polaków wyłapywali i rozstrzeliwali nowoprzybyłych. Utworzono getto w Ujeździe, do którego zgłosiło się około 300 Żydów z Przysuchy. Zlikwidowano je 6 stycznia 1943 roku.

Ostatnim akcentem procesu zagłady społeczności żydowskiej Przysuchy był przyjazd do miasteczka specjalnej grupy więźniów (1943 r.), która w wielu miejscowościach dystryktu radomskiego dokonywała pod nadzorem Niemców ekshumacji zwłok ofiar masowych mordów i ich kremacji. Akcją objęto zbiorową mogiłę Żydów zamordowanych podczas likwidacji getta[4]. Według relacji świadków, Niemcy ogrodzili teren kirkutu białymi parawanami i przy użyciu agregatu prądotwórczego zacierali ślady zbrodni.

W ramach akcji „Reinhardt” do obozów zagłady w Treblince i Bełżcu, z dystryktu radomskiego, wywieziono około 300 000 Żydów[5]. W wyniku działań wojennych, masowych przesiedleń, głodzenia, morderczej pracy, akcji „Reinhardt”, akcji „Palestyna”, Niemcy doprowadzili do sytuacji, że w styczniu 1945 roku wejścia wojsk radzieckich doczekało w dystrykcie radomskim zaledwie 7000 Żydów, to jest 2 % stanu przed 1939 rokiem. Najwięcej w Częstochowie, 5200, w Radomiu 300, w Tomaszowie Mazowieckim 500, w Kielcach 79, w Szydłowcu 106[6].

Fot. Żydzi w drodze do stacji kolejowej w Opocznie. Zb. Muzeum Regionalnego w Opocznie

A. Zarychta-Wójcicka