Zmartwychwstanie Chrystusa w sztuce ludowej w zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej

Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu posiada w swoich zbiorach siedem przedstawień ukazujących scenę Zmartwychwstania Chrystusa

Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu posiada w swoich zbiorach siedem przedstawień ukazujących scenę Zmartwychwstania Chrystusa wykonanych przez artystów ludowych działających w latach powojennych. Zbiór ten tworzą trzy płaskorzeźby, dwie rzeźby jedna tempera oraz jeden oleodruk. Większość prac wyróżnia brak zachowania proporcji postaci ludzkich oraz jaskrawa kolorystyka.

Zmartwychwstanie jest jednym z najstarszych tematów ikonografii chrześcijańskiej. W okresie wczesnochrześcijańskim temat Zmartwychwstania ukazywano w sposób symboliczny jako Trzy Niewiasty u grobu. W X wieku początkowo wyobrażano stojącego w otwartym sarkofagu Chrystusa, w nimbie krzyżowym
i trzymającego chorągiew krzyżową. W XI wieku pojawiło się przedstawienie Zmartwychwstania w którym Chrystus jest ukazywany jako opuszczający piekło
i wyprowadzający z niego Adama. Chrystus może trzymać krzyż z chorągwią lub sam krzyż. W XII wieku dodano postacie strażników przy grobie, z których na ogół jednego ukazywano śpiącego, drugiego czuwającego. W XIII wieku powstał wariant, w którym wychodzący z sarkofagu Chrystus depcze śpiącego strażnika. Chrystus z obnażoną piersią i widocznymi ranami może stać w sarkofagu lub stać przed nim, a także unosić się nad zamkniętym sarkofagiem na ogół jedną ręką błogosławi, a w drugiej trzyma chorągiew krzyżową. Sarkofag zastępowano czasami grobem skalnym, lub przypominającym swoją formą mensę ołtarzową. Scenie mogą towarzyszyć postacie apostołów, trzech Marii, anioły także święci i żołnierze. Postacie żołnierzy często wyobrażano jako śpiących, lub przerażonych. Zmartwychwstanie umieszczano często na tle pejzażu z widokiem Jerozolimy. W sztuce kościoła obrządku wschodniego Zmartwychwstanie ukazywano jako Zejście do otchłani Antasis [1].

Artyści ludowi tworzący prace o tematyce pasyjnej wzorowali się przeważnie na dostępnych im przedstawieniach, które mogli zobaczyć głównie w kościołach, książeczkach do nabożeństwa, a także na oleodrukach występujących w chałupach wiejskich. Nierzadko były to wyobrażenia znanych i mocno rozpowszechnionych przedstawień ikonograficznych takich jak między innymi wyobrażenie Chrystusa Zmartwychwstałego wg Corneliusa Corta, Melchiora Meiera, Antona Wierxa czy Crispijna de Passe de Oude[2] [3] [4]. Pisze o tym Ksawery Piwocki w swoim artykule pt. Drewno w ludowej rzeźbie figuralnej z 1981 roku przywołując znanego artystę Franciszka Krzeszowiaka ze Stryszawy w Żywieckiem, który uczył się u ojca, fachowej obróbki drewna
z wykorzystaniem tradycyjnych wzorów graficznych[5]. Piwocki wspomina też, że artyści ludowi na podstawie ilustrowanych książek do nabożeństwa, szukali ikonograficznych schematów, które wzbogacali własnymi fantazjami[6].

W zbiorach muzeum zachował się niestety tylko jeden oleodruk z przedstawieniem Zmartwychwstania, które należy zaliczyć do wspomnianego wcześniej typu Chrystusa Zmartwychwstałego z towarzyszącymi mu postaciami Apostołów. Natomiast rzeźba pt. „Zmartwychwstanie” Stanisława Denkiewicza wyobraża bardzo uproszczoną postać Chrystusa trzymającego w prawej dłoni Chorągiew krzyżową. Cała postać Chrystusa stoi na sarkofagu. Obok po prawej stronie, poza sarkofagiem klęczy postać anioła ubranego w białe szaty. Naprzeciw Chrystusa stoją dwie postacie kobiece prawdopodobnie dwie Marie. Na cokole rzeźby biegnie napis:

„DWIE NIEWIASTY PRZYSZŁY DO GROBU ABY NAMAŚCIĆ CIAŁO CHRYSTUSA

GRÓB BYŁ PUSTY BO CHRYSTUS ZMARTWYCHWSTAŁ”

Wydaje się że artysta tworząc rzeźbę odniósł się do ewangelii wg św. Mateusza

„Po upływie szabatu, o świcie pierwszego dnia tygodnia przyszła Maria Magdalena i druga Maria obejrzeć grób. A oto powstało wielkie trzęsienie ziemi. Albowiem anioł Pański zstąpił z nieba, podszedł, odsunął kamień i usiadł na nim” (Mt. 28, 3 - 4)[7].

Należy zaznaczyć że żaden z Ewangelistów nie uczestniczył w wydarzeniu Zmartwychwstania dlatego ich relacje są rozbieżne. Z kolei w płaskorzeźbie wykonanej przez tego samego artystę Chrystus został ukazany jako Chrystus-Sędzia z odsłoniętym bokiem i ukazującym rany. Chrystus w purpurowym płaszczu z rękoma w geście ostentatio vulnerum ma ponad swoją głową gołębicę symbol Ducha Świętego. Po prawej i lewej stronie uproszczone postacie skrzydlatych aniołów. Na wysokości zarysu sarkofagu dwie postacie klęczących aniołów ubranych w jasne szaty. Na samym dole stojące na baczność postacie strażników o których mówi ewangelia wg św. Mateusza „Ze strachu przed nim zadrżeli strażnicy i stali się jakby umarli”(Mt. 28, 3-4)[8]. Ilość przedstawionych aniołów nie odpowiada żadnej z ewangelii.

W bardzo podobnej stylistyce i układzie postaci jest kolejna płaskorzeźba Denkiewicza powstała 1986 roku. Ukazuje ona podobnie jak w poprzedniej pracy centralnie umieszczoną postać Chrystusa, który prawą ręką zamierza uczynić gest błogosławieństwa. U góry ponad głową Chrystusa wyobrażenie Boga Ojca wśród chmur z podpisem:

„A OTO SYN MÓJ KTUREGOM SOBIE UPODOBAŁ”

Po bokach główki aniołów, oraz postacie strażników pokazane podobnie jak w pracy z 1983 roku. Na samym dole napis:

„ZMARTWYCH POWSTANIE”

Wszystkie prace Denkiewicza cechuje żywa i bogata kolorystyka z mocno zaznaczonymi postaciami w układzie symetrycznym[9].

Kolejną ciekawą pracą w zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej jest wyrób sztuki ludowej wykonanej przez Jerzego Krześniaka z 1985 roku. Przedstawia ona Chrystusa w białej szacie i w złotym nimbie wokół głowy. Chrystus ukazany jak w poprzednich pracach w geście ostentatio vulnerum. Na dole przygniecione przez Chrystusa dwie postacie strażników. Lewa postać strażnika ukazana jako śpiąca, natomiast prawa jako przerażona.
W tle widok górski. W dolnej części płaskorzeźby napis „ZMARTWYCHWSTANE”.

Zmartwychwstanie Krześniaka charakteryzuje się ogromną dynamiką oraz intensywnością barw[10]. Jego płaskorzeźba właściwe opisuje historię zawartą w ewangelii wg św. Mateusza oraz apokryfu św. Piotra „ ale w nocy, gdy świtał dzień Pański niedziela,
a grobu strzegły straże kolejno po dwóch, odezwał się wielki głos w niebie i ujrzeli, jak otwarło się niebo”[11].

Władysław Gubała jest artystą ludowym, który również podjął się tego tematu. Jego uproszczona postać Chrystusa ukazana została jako Chrystus - Sędzia. Prawą ręką błogosławi, natomiast w lewej trzyma krzyż z chorągwią. Na dole wzdłuż sarkofagu leży postać męska, prawdopodobnie jednego ze śpiących strażników, o której mówi w swojej ewangelii Mateusz i apokryfie św. Piotr. Za postacią Chrystusa bardzo uproszczona postać anioła.

Ostatnim przedstawieniem o tematyce Zmartwychwstania jest tempera z Marianny Wiśnios z 1965 roku. Chrystus podobnie jak w większości prac ludowych został ukazany jako Chrystus – Sędzia z odsłoniętym przebitym bokiem, oraz w geście ostentatio vulnerum. Tym razem wychodzącemu z sarkofagu Chrystusowi pomaga anioł. W tle góra Golgoty.

Omówione przykłady sztuki ludowej znajdujące się w zbiorach radomskiego muzeum, nawiązuję do typowych przedstawień ikonografii Zmartwychwstania Pańskiego z zaznaczeniem, że twórcy ludowi chętnie mieszali i modyfikowali je na swój własny sposób, tworząc czasami swoją własną wizję Zmartwychwstania.

Marianna Wiśnios, „Zmartwychwstanie” 1956 rok, tempera, nr inw. MWR 7288

Stanisław Lenkiewicz, „Zmartwychwstanie” 1983 rok, rzeźba drewniana, polichromowana, nr inw. MWR 6531

Stanisław Lenkiewicz, „Zmartwychwstanie” 1979 rok, rzeźba drewniana, polichromowana, nr inw. MWR 5529

Stanisław Lenkiewicz, „ Zmartwychwstanie”, 1986 rok, rzeźba drewniana, polichromowana, nr inw. MWR 7911

Jerzy Krześniak, „Zmartwychwstanie” 1985 rok, płaskorzeźba drewniana, polichromowana, nr inw. MWR 7748

Władysław Gubała, „Zmartwychwstanie” 1985 rok, rzeźba w glinie, nr inw. MWR 7877

„Zmartwychwstanie” lata 20-30 XX wieku, oleodruk, nr inw. MWR 8368

Katarzyna Jendrzejczyk