Marek Kwarciński, Andrzej Żytnicki, Chałupy w Radomskiem. Goszczewice

Chałupy w Goszczewicach budowane były na rzucie wydłużonego prostokąta w tradycyjnej konstrukcji zrębowej z krokwiową więźbą dachową i dachem dwupołaciowym. Posiadały półtoratraktowy układ rozplanowania, w którym izby zajmowały całą szerokość budynku natomiast z sieni wydzielano izbę kuchenną lub komorę.

Marek Kwarciński, Andrzej Żytnicki

Chałupy w Radomskiem

Goszczewice
(powiat przytycki)

Nasze rozważania rozpoczynamy od chałupy zbudowanej w latach 50. XX wieku. Budynek zbudowany jest w konstrukcji zrębowej. Zrąb stanowią bale sosnowe. Dach jest krokwiowy, dwupołaciowy pokryty eternitem. Krokwie wspierają się na płatwach, a te na belkach stropowych. Pierwotnie całość poszyta była strzechą słomianą. Charakterystycznym elementem są węgły osłonięte pionowymi deskami narożnikowymi. Warto też zauważyć ozdobnie zacięte deski nabite do zrębu tuż nad oknami. Uwagę przykuwają również prowadzące do obory drzwi klepkowe ozdobione elementem geometrycznym w postaci powiększającego się rombu. Budynek składa się z dwóch zasadniczych elementów, a mianowicie z domu mieszkalnego oraz obory, która z czasem zmieniła swoją funkcję na przydomową „komorę”. Wynikało to z tego, że gospodarze na początku lat 90. zbudowali wolno stojącą murowaną oborę. W związku z tym obora znajdująca się przy chałupie nie była już potrzebna. Ten typ zabudowy, w której chałupa i obora znajdują się pod jednym dachem jest dość typowym rozwiązaniem w tradycyjnym budownictwie chłopskim, zwłaszcza w południowej oraz południowo-zachodniej części Radomskiego.

Stefan Rosiński opisując rodzaje zagród na w Radomskiem pisze w ten sposób: „Wyodrębniamy tu zagrody jednobudynkowe i wielobudynkowe luźne oraz wielobudynkowe zwarte. Pierwszy typ spotyka się bardzo rzadko. Zwykle te gospodarstwa, w których wszystkie zabudowania, przede wszystkim pomieszczenia magazynowe - stoją wraz z domem mieszkalnym pod jednym dachem, cechują mniej zamożną grupę ludności. Ten typ najstarszej zagrody wyciągniętej z budynkami gospodarczymi pod wspólnym dachem mieszkalnym występuje w dwóch podstawowych odmianach:

a) a) pod jednym dachem z chałupą znajduje się dobudowana stajnia, obora;
b) pod wspólnym dachem z chałupą znajduje się kilka budynków gospodarczych, często o różnej konstrukcji ścian (obora,szopa .”[1]
Warto dodać, że w omawianej zagrodzie znajduje się jeszcze wolno stojąca stodoła drewniana oraz wspomniana już murowana obora.

Przejdźmy teraz do omawiania układu rozplanowani chałupy z Goszczewic. Mamy tu do czynienia z chałupą szerokofrontową, symetryczną, półtoratraktową. Wnętrze składa się z dość obszernej izby, niewielkiej izby kuchennej oraz wydzielonej sieni, w której to znajdują się schody prowadzące na poddasze. Umożliwiały one dostęp do strychu znajdującego się nad częścią mieszkalną budynku, a także do poddasza nad oborą. Pierwotnie w chałupie znajdowały się typowe urządzenia ogniowe, na które składały się piec chlebowy, trzon kuchenny oraz piec grzewczy. Właściciele w latach 90. zburzyli piec chlebowy. Pozostawili trzon kuchenny, oraz tzw. „lepkę”, która pełni funkcję pieca grzewczego.

Inny obiekt o niemal identycznym rozplanowaniu znajduje się tuż obok omawianej powyżej chałupy. Podobieństwa dotyczą konstrukcji, a także rozmiarów chałupy. Nie udało się ustalić konkretnej daty budowy tego domu.
Wiemy jednak, że mógł on powstać na przełomie lat 50. i 60. XX w. Wiemy także, że chałupa została wyremontowana, po tym jak
w latach 70. spalił się na niej dach. Odnośnie rozplanowania wewnętrznego widzimy, że chałupa ma nieco bardziej zorganizowaną przestrzeń od prezentowanej wcześniej chałupy. Wynika to z ustawienia pieca, którego ściana grzewcza, a przede wszystkim czeluść pieca chlebowego tworzy ścianę oddzielającą izbę od kuchni. Chałupa składa się z izby, sieni, kuchni i komory. Jest to dom symetryczny, szerokofrontowy, półtoratraktowy.

Zupełnie inny układ spotykamy w chałupie zbudowanej w 1959 roku. Jest to duży budynek zbudowany w drewnianej konstrukcji zrębowej z dachem dwupołaciowym. Jego wymiary to 15m x 6m. Takie rozmiary umożliwiły ulokowanie dwóch obszernych izb, a także ogromnej kuchni. Jest także sień i komora.
Mimo, że urządzenia ogniowe są bardzo rozbudowane to warto zwrócić uwagę, że jedna izba nie sąsiaduje bezpośredni z żadną ścianą grzewczą pieca. Była to istotna wada tego typu układów rozplanowania. Należy pamiętać o tym, że układy wywodzące się z chałup centralnych posiadają właśnie tego typu ograniczenia. Amfiladowy układ pomieszczeń pozwalał na ogrzanie tylko dwóch izb. W tym przypadku mamy do czynienia z chałupą szerokofrontową, asymetryczną, jednotraktową. Chałupa ta jest dosyć ciekawa przede wszystkim z tego względu, że posiada dużą powierzchnie użytkową, co w przypadku chłopskich domostw nie było zbyt częste. Warto dodać, że w domu tym mieszkała rodzina, która gospodarowała na 30 ha ziemi.
Bardzo skromna jest chałupa z 1950 r. Chałupa była przeniesiona do Goszczewic spod Przysuchy. Dom ten pierwotnie miała jedną izbę, komorę i sień a na początku lat 70. do chałupy została dobudowana z pustaków izba.
Rodzina tu mieszkająca gospodarowała na 3,30 ha ziemi. Pierwotny kształt budynku reprezentował jeden z najprostszych układów rozplanowania, ,a mianowicie sień z wydzieloną komorą oraz izbą. Mamy więc tu do czynienia z chałupą półtoratraktową, szerokofrontową, asymetryczną. Podsumowując nasze rozważania możemy stwierdzić, że chałupy chłopskie, które przetrwały do czasów współczesnych budowane były w pierwszych dekadach powojennych. Budowane były na rzucie wydłużonego prostokąta w tradycyjnej konstrukcji zrębowej z krokwiową więźbą dachową i dachem dwupołaciowym. Posiadały półtoratraktowy układ rozplanowania, w którym izby zajmowały całą szerokość budynku natomiast z sieni wydzielano izbę kuchenną lub komorę. Niemal we wszystkich przypadkach z czasem następowały modernizacje tych budynków, które polegały m.in. na zmianie pokrycia dachowego czy też zmianie funkcji urządzeń ogniowych (likwidacja pieców chlebowych).