Staniszewscy jako twórcy przydrożnych kapliczek, figur i krzyży

Piękno przydrożnych kapliczek, figur i krzyży wynika z niepowtarzalności i różnorodności ich formy plastycznej oraz bogactwa duchowej i kulturowej treści jakie sobą wyrażają.

Piękno przydrożnych kapliczek, figur i krzyży wynika z niepowtarzalności i różnorodności ich formy plastycznej oraz bogactwa duchowej i kulturowej treści jakie sobą wyrażają. Zwracając uwagę na pierwszy z tych aspektów należy zauważyć, że jednym z podstawowych tworzyw, jakie wykorzystywane są do budowania takich małych obiektów sakralnych, jest kamień. W okolicach Radomia już w średniowieczu funkcjonowały kamieniołomy piaskowca. Rejon Szydłowca[i], Śmiłowa, Orłowa – to miejsca masowego wydobywania tego surowca, co przekładało się także na większą (w porównaniu z pozostałym obszarem byłego województwa radomskiego) liczbę kamiennych obiektów małej architektury sakralnej. Rewolucja przemysłowa i rozwój gospodarczy, zwłaszcza końca XIX i początku XX wieku, sprawiły, że obróbka kamienia wyszła daleko poza granice starego zagłębia kamieniarskiego okolic Szydłowca. W tym czasie na szeroką skalę swoje zakłady kamieniarskie rozwinęło kilku przedsiębiorców w Radomiu. Ze stolicy regionu na cały jego obszar zaczęły wypływać wytwory kamieniarzy – zarówno pomniki nagrobne, jak i przydrożne kapliczki, figury i krzyże. Jedne z nich stanowiły przykład stypizowanych wzorów produkcyjnych, inne posiadały w sobie więcej pierwiastków artystycznych. Pośród twórców kamiennych kapliczek, figur i krzyży z tamtego okresu wyróżnia się z pewnością kamieniarska, wielopokoleniowa rodzina Staniszewskich.

Radomski ród Staniszewskich w branży kamieniarskiej działa nieprzerwanie od 1900 roku. Spod ich dłuta, oprócz niezliczonej ilości pomników nagrobnych[ii], wyszło także całe mnóstwo przydrożnych kapliczek, figur i krzyży. Wyrzezane przez nich w piaskowcu obiekty małej architektury sakralnej rozsiane są po całej Ziemi Radomskiej i stanowią świadectwo kunsztu kolejnych pokoleń tej kamieniarskiej rodziny.

Protoplastą rodu kamieniarskiego był Piotr Leon Staniszewski (1864-1934). Jego potomkowie w kilku gałęziach i już piątym pokoleniu kontynuują rodzinne tradycje po dziś dzień[iii]. Piotr Leon Staniszewski zakład swój otworzył w 1900 r. Rozpoczęciu działalności towarzyszyło umieszczenie na łamach „Kalendarza informacyjnego Guberni Radomskiej na rok 1903” reklamy następującej treści:

Niniejszym mam honor zawiadomić Sz. Publiczność miasta Radomia i jego okolic, iż otworzyłem Zakład Kamieniarsko-rzeźbiarski w Radomiu, przy ulicy Starokrakowskiej, vis-à-vis szpitala Starozakonnych. Wykonywam wszelkie zamówienia na roboty pomnikowe i budowlane, tak z piaskowca, jak i z marmuru. Posiadam również wielki wybór gotowych pomników krajowych i zagranicznych. Licząc na łaskawe poparcie Sz. Publiczności, pozostaję z szacunkiem L. Staniszewski[iv].

Zakład szybko zyskał uznanie, posypały się liczne zlecenia. Wkrótce też firma przeniosła się na „Nowy Świat” - bliżej cmentarza katolickiego. Przedsiębiorstwo od początku miało charakter typowo rodzinny, choć na pewno zatrudniało też i niespokrewnionych pracowników. Syn Piotra Leona – Józef Staniszewski (1888-1942) usamodzielnił się około 1917 r., o czym świadczyć mogą pomniki nagrobne i kapliczki sygnowane w tym czasie już jego imieniem. Cały czas rodzina Staniszewskich trzymała się jednak razem i pomagała sobie. Piotr Leon z małżeństwa z Florentyną ze Skowrońskich doczekał się licznego potomstwa. Tradycje kamieniarsko-budowlane, prócz Józefa, kontynuowali także jego synowie Jan i Leon[v]. W rodzinie zawsze pielęgnowano tradycje patriotyczne. Jan Staniszewski zginął w Auschwitz, w domu Leona była skrzynka kontaktowa „Ponurego”[vi].

Obecnie zinwentaryzowanych zostało 29 kapliczek, figur i krzyży, posiadających rytą sygnaturę kamieniarzy Staniszewskich. Liczba ta oczywiście nie jest efektem dokładnej inwentaryzacji, a jedynie luźnych (choć oczywiście ukierunkowanych) i czasami dość przypadkowych „odkryć”. W zasadzie znana jest jedynie precyzyjna liczba kamiennych krzyży wybudowanych przez Staniszewskich w samym Radomiu (w jego obecnych granicach administracyjnych)[vii]. Ponadto wiadomo o przynajmniej kilku obiektach nie posiadających sygnatury, ale wykonanych przez kamieniarzy Staniszewskich. Przyjrzenie się bliżej poszczególnym z tych kapliczek, figur i krzyży wykonanych w pierwszej połowie XX w. przez interesujących nas kamieniarzy stanowi świetną i bezcenną lekcję historii i tradycji.

I tak w Radomiu znajdują się cztery obiekty wykonane przez kamieniarzy Staniszewskich. Pierwsze dwa powstały w zakładzie protoplasty rodu - Piotra Leona. Obydwa w momencie powstania znajdowały się poza obszarem ówczesnego Radomia – pierwszy (1902 r.) powstał na Górnym Długojowie[viii], - drugi (1912 r.) na Kierzkowie[ix]. Dwa kolejne wykonał jego syn Józef. Są to dwa „Krzyże Wolności” z 1919 r., upamiętniające odzyskanie przez Polskę niepodległości. Jeden z nich znajduje się u zbiegu ulic L. Okulickiego i Głównej na Zamłyniu[x], drugi stoi przy ul. Limanowskiego 33[xi].

Poza Radomiem udało się znaleźć 25 kapliczek, figur i krzyży sygnowanych nazwiskiem kamieniarskiego rodu Staniszewskich. Najstarsze znane krzyże, wykonane przez Piotra Leona Staniszewskiego, zlokalizowane są na terenie gminy Jedlińsk. Są to krzyże z 1901 r., upamiętniające jubileuszowy rok 1900. Wyryta na nich inskrypcja głosi: JEZUS CHRYSTUS BÓG CZŁOWIEK ŻYJE KRÓLUJE ROZKAZUJE (identyczna treść wyryta jest na krzyżu z 1902 r. na radomskim Górnym Długojowie). Krzyże te znajdują się w Ludwikowie (jeden) i Woli Bierwieckiej (dwa)[xii]. Podobny w wymowie krzyż jubileuszowy – choć w odmiennym kształcie i z nieco zmodyfikowaną sentencja zamówili w warsztacie Piotra L. Staniszewskiego w 1903 r. mieszkańcy Policznej. Jak dotychczas znanych jest w sumie 15 (razem z dwoma radomskimi) kamiennych obiektów wyrzeźbionych przez założyciela opisywanego radomskiego rodu kamieniarskiego. Na dzień dzisiejszy znamy też 14 obiektów (włączając w tą liczbę dwa radomskie „Krzyże Wolności”) wykonanych przez jego syna Józefa Staniszewskiego.

Przedział czasowy odnalezionych kapliczek, figur i krzyży sygnowanych przez Staniszewskich obejmuje pierwszą połowę XX w. Data początkowa to 1901, końcowa zaś 1944 rok. Po drugiej wojnie światowej obiekty sygnowane przez kamieniarzy pojawiają się już dużo rzadziej[xiii], a jeżeli chodzi o rodzinę Staniszewskich – jak dotąd nie odnaleziono żadnego takiego obiektu. Nie oznacza to, że po wojnie Staniszewscy nie wykonywali kapliczek. Wręcz przeciwnie – znane są obiekty powstałe w ich warsztacie kamieniarskim[xiv]. Zanik zjawiska sygnowania przez kamieniarzy kapliczek przydrożnych w drugiej połowie ubiegłego wieku wynikał z kilku przyczyn. Pierwszą z nich było na pewno masowe odejście od wykonywania obiektów z piaskowca, co wynikało raz ze znacznego pogorszenia sytuacji materialnej i gorszej dostępności tego materiału, dwa - z wynikającego z powyższego masowego wykorzystywania w procesie produkcyjnym lastryka. Ponadto wielkie znaczenie miała także sytuacja polityczna Polski. Nastała po wojnie władza komunistyczna w sposób jawny i bezpardonowy zaczęła szykanować wszelkie przejawy publicznego manifestowania wiary w przestrzeni publicznej. A za takie uznawano nawet ogródki prywatne, w których ludzie chcieli wybudować swą prywatną kapliczkę. Taka inwestycja wymagała uzyskania zgody stosownego urzędu, a ten najczęściej odmawiał jej wydania. Obiekty powstawały więc „nielegalnie” i niejako w konspiracji. Jednym z przejawów ukrywania się przed ewentualnymi represjami było to, że z cokołów kapliczek, figur i krzyży zniknęły podpisy kamieniarzy, a niejednokrotnie i wszelkie inne inskrypcje. W efekcie dziś często o wiele więcej wiemy o kapliczkach sprzed stu lat, niż tych mających ich kilkadziesiąt. Obiekty powojenne niejednokrotnie pozostają niemymi świadkami PRL-owskiej rzeczywistość.

Wszystkie z wykonanych przez Staniszewskich obiektów małej architektury sakralnej stanowią świadectwo wiary i pobożności fundatorów tych obiektów, ale także obrazują kunszt kamieniarski ich zakładu. Staniszewscy od samego początku funkcjonowania firmy dowodzili fachowości i solidności swego rzemiosła. Dzięki temu szybko zyskali uznanie i liczną rzeszę klientów. Wśród ich wyrobów większa część to przykłady solidnego rzemiosła kamieniarskiego (np. liczne krzyże, które do dziś prezentują się znakomicie i ubogacają rodzimy pejzaż), ale są także i obiekty posiadające duży walor artystyczny, dowodzące niewątpliwego talentu rzeźbiarza.. Szczególnie piękne są np. ”Krzyż Wolności” z radomskiego Zamłynia oraz figury: Matki Bożej Niepokalanej z Kozienic i Ostrownicy, Matki Bożej Bolesnej z Jedlińska oraz Matki Bożej Królowej Polski ze Zwolenia[xv]. Swój urok posiada też rzeźba Najświętszego Serca Jezusa położona przy drodze krajowej Nr 12, przy zjeździe do Kuczek. Analizując obiekty wyrzezane w zakładzie Staniszewskich daje się zauważyć także jedną istotną prawidłowość. Mianowicie niemalże wszystkie inskrypcje wyryte na tych obiektach wykonane są poprawnie, zgodnie z zasadami gramatyki i ortografii polskiej[xvi]. Jest to kolejny dowód fachowości Staniszewskich i świadectwo wielkiego dziedzictwa przez nich pozostawionego.

Na koniec warto przystanąć na chwilę nad samym faktem umieszczania przez Staniszewskich na wykonanych kapliczkach, figurach i krzyżach sygnatury swego zakładu. Podpisy takie pojawiły się już na pierwszych wykonanych obiektach i stanowiły swoisty sposób zakomunikowania obecności w branży. Umieszczanie sygnatury - jak się wydaje – było też skuteczną metodą reklamowania się, zwłaszcza na prowincji. Choć tradycja sygnowania przez kamieniarzy wykonanych pomników jest starsza i znane są wcześniejsze przypadki takich znaków na obiektach Radomia i regionu – to właśnie Staniszewscy nadali temu zwyczajowi nowej mocy. Wśród wszystkich sygnowanych obiektów małej architektury sakralnej rozsianych po bliższej i dalszej okolicy Radomia podpisy Staniszewskich stanowią zdecydowaną większość. Zamysł podpisywania przez nich praktycznie każdego wykonanego obiektu był zapewne także skutkiem konkurencji, jaka wraz z początkiem XX wieku zaczęła nasilać się w branży kamieniarskiej w Radomiu (Staniszewscy konkurowali przede wszystkim – choć z pewnością nie była to „ostra” konkurencja – z zakładem Franciszka Hebdzyńskiego). Z drugiej jednak strony analiza literatury regionalnej dotyczącej kapliczek dawnego województwa radomskiego pozwala zauważyć, że podpisywanie przez kamieniarzy obiektów jest zjawiskiem typowym dla Radomia i okolicy. Już np. w gminie Iłża nie ma ani jednego kamiennego obiektu, który posiadałby sygnaturę zakładu kamieniarskiego[xvii]. Tym więcej cenne stają się te obiekty, na których swe nazwisko utrwalili radomscy kamieniarze Staniszewscy. Dzięki temu wykonane przez nich obiekty nie pozostają anonimowe, lecz otwierają przed ich odbiorcą interesującą kartę historii. Historii rytej na kamiennym licu przydrożnych obiektów sakralnych.

WYKAZ KAPLICZEK, FIGUR I KRZYŻY POWSTAŁYCH W WARSZTACIE KAMIENIARSKIM STANISZEWSKICH

Kapliczki powstałe w warsztacie Piotra Leona Staniszewskiego (1864-1934), posiadające sygnaturę „L. STANISZEWSKI W RADOMIU”

1. Krzyż przydrożny w Ludwikowie (gm. Jedlińsk), 1901 r.[xviii].

2. Krzyż przydrożny w Woli Bierwieckiej (gm. Jedlińsk), 1901 r.[xix].

3. Krzyż przydrożny przy zbiegu ulic Skaryszewskiej i Skrzydlatej w Radomiu, 1902 r.[xx].

4. Krzyż w Woli Bierwieckiej, na posesji o Nr 29A (gm. Jedlińsk), 1903 r.[xxi].

5. Figura Matki Bożej Niepokalanej przy ul. Dolnej w Kozienicach, 1903 r.[xxii].

6. Krzyż przydrożny w Policznej, 1903 r.[xxiii].

7. Krzyż przydrożny w Kazimierówce (gm. Skaryszew), 1907 r.[xxiv].

8. Kapliczka przydrożna w Płaskowie (gm. Jedlińsk), 1907 r.[xxv].

9. Figura Najświętszego Serca Jezusa przy DK-12 - zjazd do Kuczek (gm. Gózd), 1907 r.[xxvi].

10. Krzyż przydrożny przy ul. Kierzkowskiej 87 w Radomiu, 1912 r.[xxvii].

11. Krzyż przydrożny w Natolinie (gm. Jedlnia-Letnisko), 1913 r.[xxviii].

12. Krzyż przydrożny w Starych Żdżarach (gm. Stara Błotnica), 1914 r[xxix].

13. Krzyż przydrożny w Kolonii Dębiny (gm. Przysucha), 1917 r[xxx].

14. Kapliczka w Marcelowie (gm. Jedlińsk), 1917 r[xxxi].

15. Krzyż przydrożny w Makowie (gm. Skaryszew), 1936 r[xxxii].

Kapliczki powstałe w warsztacie Józefa Staniszewskiego (1888-1942), posiadające sygnaturę „J. STANISZEWSKI W RADOMIU”

1. Krzyż przydrożny w Bąkowie, obok posesji Nr 102 (gm. Ciepielów), 1917 r.[xxxiii].

2. Krzyż przydrożny przy ul. Ceglanej w Wielogórze (gm. Jedlińsk), 1918 r.[xxxiv].

3. „Krzyż Wolności” przy zbiegu ulic L. Okulickiego i Głównej w Radomiu, 1919 r.[xxxv].

4. „Krzyż Wolności” przy ul. B. Limanowskiego 31 w Radomiu, 1919 r.[xxxvi].

5. Figura Matki Bożej Bolesnej przy zbiegu ulic Wareckiej i św. Wojciecha w Jedlińsku, 1920 r.[xxxvii].

6. Figura Matki Bożej Królowej Polski przy zbiegu Al. Jana Pawła II i ul. F. Chopina w Zwoleniu, 1925 r.[xxxviii].

7. Krzyż przydrożny w Sukowie (gm. Przytyk), 1930 r.[xxxix]

8. Krzyż przydrożny w Makowie (gm. Skaryszew), 1933 r.[xl].

9. Krzyż przydrożny w Janowie, naprzeciwko posesji nr 75a (gm. Skaryszew), 1936 r.[xli].

10. Krzyż przydrożny w Klwatce Królewskiej przy DK-12 (gm. Gózd), 1936 r.[xlii].

11. Krzyż przydrożny w Klwatce Królewskiej przy drodze do Gzowic Folwarku (gm. Gózd), 1936 r.[xliii].

12. Krzyż przydrożny przy zbiegu ulic Małęczyńskiej i Dzielnicowej w Makowie (gm. Skaryszew), 1939 r[xliv].

13. Figura Matki Bożej Niepokalanej w Ostrownicy (gm. Kazanów), 1942 r.[xlv].

14. Krzyż przydrożny w Bogusławicach (gm. Skaryszew), 30 VII 1944 r.[xlvi].

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton