"Mądrość z cokołów". Kapliczki regionu radomskiego ozdobione ciekawymi inskrypcjami o wymowie filozoficznej, duchowej i społecznej

Czas letni, któremu towarzyszą często wakacyjne wędrówki w bliższe i dalsze okolice, jest chyba najbardziej sprzyjającym okresem do odkrywania różnych ciekawych miejsc wokół nas. Jako że najbardziej charakterystycznym elementem towarzyszącym polskiemu pejzażowi są przydrożne kapliczki, figury i krzyże ? chciałbym aby w ten gorący lipcowo-sierpniowy czas przyjrzeć się im szczególniej.

Przechodniu bardzo krótka jest doczesna droga.

Czyń dobrze, jeśli pragniesz nagrody od Boga[i]

Czas letni, któremu towarzyszą często wakacyjne wędrówki w bliższe i dalsze okolice, jest chyba najbardziej sprzyjającym okresem do odkrywania różnych ciekawych miejsc wokół nas. Jako że najbardziej charakterystycznym elementem towarzyszącym polskiemu pejzażowi są przydrożne kapliczki, figury i krzyże – chciałbym aby w ten gorący lipcowo-sierpniowy czas przyjrzeć się im szczególniej. Wśród nich znaleźć można wiele naprawdę zaskakujących przykładów architektury i sztuki ludowej. O ile sam kształt ich bryły i uroda formy są wystarczającym powodem, aby poświęcić im chwilę, o tyle zdobiące te obiekty napisy są w wielu przypadkach prawdziwymi „wisienkami na torcie”. Treść napisów utrwalonych na obiektach małych obiektów sakralnych można analizować pod wieloma różnymi kątami. W niniejszym tekście chciałbym zwrócić uwagę i zaprezentować te niosące ze sobą niecodzienną treść, której wyjątkowość polega m.in. na niecodziennym ładunku duchowym, swoistej głębi filozoficznej, czy jest choćby zapisem pewnych niezwykłych wydarzeń z życia osobistego, bądź społecznego.

Zaprezentowane poniżej odpisy inskrypcji z cokołów kapliczek, figur i krzyży przydrożnych bliższych i dalszych okolic Radomia, to rzecz jasna jedynie wybór, skromny ułamek tego, co znaleźć można na omawianym terenie. Wiedza na ich temat pochodzi z własnych badań terenowych oraz literatury regionalnej. Gdy zastanowić się chwilę nad tematem niniejszego opracowania, pierwszą myślą jaka przychodzi do głowy jest postać ks. Jana Wiśniewskiego – kapłana, który przyczynił się do powstania kilkudziesięciu obiektów małej architektury sakralnej. Większość z nich ozdobiona została bogatym zestawem inskrypcji, w pełni odpowiadających założeniom niniejszego opracowania. Kapliczki fundacji ks. Wiśniewskiego zostały już przez piszącego te słowa omówione, więc nie będziemy do nich wracać w tym artykule. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby jeden z napisów zdobiących krzyż wystawiony przez proboszcza Borkowic uczynić mottem tego opracowania.

Niektóre z napisów, choć wydają się krótkie, lakoniczne i w dość niewysmakowany sposób rymowane – zawierają w sobie pewną ciekawą, niecodzienną treść. Tak jest choćby w przypadku kamiennego krzyża, jaki stoi przed Urzędem Miasta i Gminy w Skaryszewie. Na frontowej ścianie cokołu obiektu przeczytamy tu:

GMINIACY TEN POMNIK

WZNIEŚLI W IMIĘ BOŻE

ICH PRACOM ZAMIERZENIOM

POBŁOGOSŁAW BOŻE

1907 R.[ii]

Warto zwrócić tu uwagę na rzadką formę „gminiacy”, zastosowaną do samookreślenia się przez lokalną społeczność. Jak dotąd podobnego określenia nie udało się spotkać na żadnym innym obiekcie sakralnym Ziemi Radomskiej.

Spora część z inskrypcji, jakim poświęcamy w tym miejscu uwagę, odwołuje się do specyficznej, bliskiej relacji fundatorów kapliczek z Chrystusem. Często widzimy tu oddanie chwały Bożej zbawczej męce i dostrzeżenie podobieństwa pomiędzy nią a ludzkim losem. W Szydłowcu przy zbiegu ulic Kościuszki i Metalowej, na miejscu zniszczonego wskutek upływu czasu drewnianego krzyża – pamiątki z czasów powstania styczniowego, stoi murowana kapliczka z figurką NMP we wnęce. Umieszczone są na niej dwie tablice inskrypcyjne. Na jednej znajduje się napis fundatorów obiektu:

ZBAWICIELU CHRYSTUSIE

PANIE UCIEKAMY SIĘ

POD TWOJĄ OBRONĘ

DN. 1. VI. 1953 R.

<<>>

FUNDATORZY

ZIĘTKOWSKI M. CZUBAKOWSKI K.

na drugiej zaś tablicy widnieje sentencja pozostawiona przez osoby, które odnowiły kapliczkę na początku XXI w.:

IDĄC DROGĄ JEZUSA

Z KRZYŻEM ZBAWIENIA SIĘ TRUDZISZ

WIECZNOŚCI ZAZNA TWA DUSZA

GDY BOGA ZNAJDZIESZ WŚRÓD LUDZI

FIGURKĘ ODNOWILI

E. A. WIŚNIEWSCY 2004[iii]

Podążając nieco dalej na południe od Szydłowca warto zatrzymać się przy jednym wyjątkowym obiekcie sakralnym, znajdującym się w miejscowości Wąglów (gmina Stąporków) w powiecie koneckim. Znajduje się tu kamienny krzyż na cokole opatrzony datami 1903-06. Obiekt ozdobiony jest niespotykanym symbolem – skrzyżowanym toporem i kotwicą – znakiem korpusu inżynierów kolejnictwa carskiej Rosji. Odbudowywali oni most kolejowy na rzece Czarnej, płynącej przez wieś, który zerwała wielka powódź 1903 r. Na pamiątkę swego pobytu w tym miejscu wybudowali omawiany krzyż, na którym umieścili interesującą inskrypcję:

ZA TRUDY PRACY I

TRUDÓW OWOCE

ZA SKARBY WIARY

ZA POCIECHY ŚWIĘTE

ZA KRZYŻ CIĘŻKI NA

BARKI WŁOŻONY

NIECH BĘDZIE

JEZUS CHRYSTUS

POCHWALONY[iv]

Ten interesujący obiekt na trasie swych wędrówek odnalazł i opisał konecki regionalista i pasjonat lokalnych dziejów – Krzysztof Woźniak. Dzięki drobiazgowemu „śledztwu” udało mu się nie tylko rozszyfrować znaczenie symbolu wyrytego na krzyżu, ale także zlokalizować źródło tekstu, jaki ozdobił cokół obiektu. Autorem tej wierszowanej modlitwy jest jezuita o. Karol Bołoz Antoniewicz, twórca m.in. nota bene związanej szczególnie z kapliczkami pieśni „Chwalcie łąki umajone”. Zakonnik spoczywa w podziemiach klasztoru w Obrze koło Wolsztyna, a jego grób zdobi inskrypcja z pełną treścią modlitwy:

Za wszystko dobro z Bożej ręki wzięte,

za skarby wiary, za pociechy święte,

za trudy pracy i trudów owoce,

za chwile siły i długie niemoce,

za spokój walki, zdrowie i choroby,

za uśmiech szczęścia i za łzy żałoby,

i za krzyż ciężki na barki włożony,

niech będzie Jezus Chrystus pochwalony

O.K. Antoniewicz S.J.[v]

Ciekawy obiekt odwołujący się do krzyżowej męki Chrystusa znajduje się we wsi Seredzice (gmina Iłża). Jest to drewniany krzyż stojący obok domu o nr 371. W dolnej części słupa wycięto tu napis:

O TY

KTÓREGO

MIŁOŚĆ

PRZYBIŁA

DO KRZYŻA

DZIŚ SER

CE NASZE

W HCŁODZIE

PRZED TO

BĄ SIĘ

ZNIŻA

I PROSIMY

O

OPIEKĘ

NAD NASZĄ

WSIĄ

WYSTAWILI

TEN KRZYŻ

KOŁO

MŁO

DZIEŻY

WICI

SEREDZICE

1945 R[vi]

Jest to jeden z nielicznych zachowanych do naszych czasów drewnianych krzyży o tak bogatej, rytej inskrypcji. W jego przypadku na szczególną uwagę zasługuje też na pewno grono jego fundatorów. Na terenie tej samej gminy spotkamy interesującą rymowaną modlitwę, w formie znanej zapewne niewielu osobom. Zdobi ona cokół figury Matki Bożej Różańcowej stojącej w pobliżu domu o nr 126 w Płudnicy:

KRÓLOWO NASZA

WŚRÓD SERAFINÓW

USŁYSZ POKORNY

GŁOS ZIEMI SYNÓW

CO SIĘ OD TRONU

TWOJEGO WZBIJA

MÓDL SIĘ ZA NAMI

ZDROWAŚ MARYA

?

KOSZTEM JANA i TEKLI

BRUDKÓW

1908 R.[vii]

Niejednokrotnie fundatorzy kapliczek, figur, czy krzyży na cokołach wystawionych przez siebie obiektów umieszczają napisy, których treść ma trafić bezpośrednio do odbiorcy: przechodnia, wędrowca, sąsiada, każdego człowieka, który znajdzie się w pobliżu tego obiektu. A gdy się już przed taką kapliczką zatrzyma przyjdzie mu się zmierzyć z często trudnym, nie pozwalającym przejść obojętnie obok, pytaniem. Takich kapliczek z głębią myśli wyrażoną w inskrypcjach jest wiele. Jedna z nich znajduję się np. w miejscowości Radkowice koło Starachowic (gmina Pawłów). Jest tu krzyż kamienny opatrzony takim napisem:

KRZYŻU SPUŚCIZNO

PO BOGU CZŁOWIEKU

PO ZBAWICIELU

TAJEMNICO WIEKU

I WIEKÓW WSZYSTKICH

I CAŁEJ WIECZNOŚCI

CZY SERCE LUDZKIE

GODNIE CIĘ UGOŚCI

KOSZTEM

JANA I

ANTONINY

GRZESIKÓW

1956 R.[viii]

W równie bezpośredni sposób pragnęli przemówić do przechodnia fundatorowie kapliczki z okolic Szydłowca upamiętniającej nawiedzenie kopii obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. Podobnych obiektów wystawionych na pamiątkę odwiedzin jasnogórskiej ikony w tamtym rejonie jest przynajmniej kilka, ale tylko jeden ozdobiony został napisem, komunikującym coś więcej poza standardowymi treściami faktograficzno-religijnymi. Obiektem tym jest lastrykowa kapliczka z figurką Matki Bożej Niepokalanej znajdująca się w Książku Majdowskim. Posiada napis:

NAWIEDZENIE

MATKI BOŻEJ

MARZEC 1981

ZATRZYMAJ SIĘ NA CHWILĘ

NAD TYM

CO W SERCU KRYJESZ

I POMYŚL

PO CO ŻYJESZ

MIESZKAŃCY KSIĄŻKA

MAJDOWSKIEGO[ix]

Czasami treść inskrypcji zbliża się już bardzo do niepojętych głębi duchowości fundatorów i przyczynia do tego, że nad tym, co im „w duszy grało” wypada pomyśleć dłuższą chwilę. Tak jest choćby w przypadku kamiennego krzyża stojącego przy ul. Kościuszki w Wierzbicy – na końcu miejscowości, przy drodze wylotowej prowadzącej w stronę Jastrzębia. Na krzyżu anonimowy fundator umieścił napis:

BOŻE

CHROŃ NAS OD WSZELKIEGO ZŁEGO

O GDYBYŚ MIAŁ MĄDROŚĆ

PRZECHODNIU

GDYBYŚ ZROZUMIAŁ

A PRZEWIDZIAŁ

NA CZEM SIĘ

WSZYSTKO ZAKOŃCZY

ZARAZBYŚ ZMIENIŁ

ŻYCIE SWOJE[x]

Niełatwo także przychodzi zrozumieć dokładne znaczenie słów wyrytych w inskrypcji umieszczonej na obiekcie stojącym za ogrodzeniem jednej z posesji w Woli Bierwieckiej (gmina Jedlińsk). Obiekt ten to metalowy krzyż na kamienny postumencie. Napis z jego frontowej ściany głosi:

TEN KRZYŻ

WYSTAWIONY

TEGO BŁOGOSŁAWI

KTO W SWOIM SERCU

KRZYŻA NIE WYSTAWI

TĘ PAMIĄTKĘ POSTAWILI

MAŁŻONKOWIE JAKÓB I JÓZEFA

WARYLAK 1903 ROKU[xi]

Obiekt sygnowany jest przez radomskiego kamieniarza Piotra Leona Staniszewskiego[xii].

Równie interesujące są obiekty, na cokołach których zdumiewa głębia ukazania łaski otrzymanej wiary. Jako przykład takiego obiektu może posłużyć figura Najświętszego Serca Jezusa, stojąca przy skrzyżowaniu dróg w Kowali Duszocinie (gmina Wolanów). Wysoki cokół obiektu zdobi napis takiej treści:

GDZIE UJRZAŁEM

ŚWIATŁO WIARY

I ŻYCIE DZIECIĘCE

W DUCHU PEŁNYM

OFIARY

PAMIĄTKĘ TĘ

ŚWIĘCĘ

BOGU

NA CHWAŁĘ

FUNDATOR:

ANNA I WIKTOR

GALIŃSCY

1957 R.[xiii]

Obecnie figura posiada zadaszenie z płyty pleksi (które może i spełnia funkcję ochrony przed deszczem, ale uroku na pewno nie dodaje), ale jeszcze kilka lat temu obiekt był nieosłonięty. Miał też inne ogrodzenie. Wygląd figury z 2013 r. utrwalił na fotografii Rafał Terkner, a zdjęcie zobaczyć można na stronie internetowej serwisu Fotopolska[xiv]. Z kolei o niecodziennej skali ukorzenia przed Bogiem ludzi mających świadomość swej grzeszności świadczy inskrypcja ze ściany krzyża we wsi Sadków koło Radomia (gmina Jedlnia-Letnisko). Obiekt wkomponowany jest w ogrodzenie posesji oznaczonej numerem 17A (w pobliżu pętli końcowej linii autobusowej Nr 14).

ZADOŚĆ

TOBIE NIE

UCZYNIĘ W OWEJ

OGNISTEJ DO

LINIE CHYBA DLA

KRWI SYNA SWE

GO ODPUŚĆ DŁUG

MNIE GRZESZNEGO

TEN POMNIK

POSTAWILI

JAN I HELENA FLORSCY[xv]

Bodaj najciekawszymi, często rymowanymi inskrypcjami są te odwołujące się do jakiegoś szczególnego wydarzenia z życia fundatorów i ich bliskich. Czasem takim upamiętnionym poprzez kapliczkę wydarzeniem jest jakaś tragedia rodzinna. Przykładem jednego z bardziej charakterystycznych obiektów z tego nurtu jest na pewno lastrykowy krzyż na postumencie, znajdujący się obok starego młyna przy moście nad Iłżanką we wsi Kolonia Seredzice (gmina Iłża)

Na froncie obiektu przeczytamy:

BYLIŚMY MŁODZI

ŚMIAŁO NAM SIĘ ŻYCIE

ŚMIERĆ PRZERWAŁA

NASZEGO PASMA NIĆ

DWÓCH NASZ WCHŁONĘŁA

WODA KTÓRĄ TU WIDZICIE

TRZECI STEFAN OD

BANDYCKIEJ KULI

PRZESTAŁ ŻYĆ

STANIJ PRZECHODNIU

PRZED TĄ FIGURĄ

WESTCHNIENIE DO BOGA

ZA NASZE DUSZE WZNIEŚ

KTÓRE TAK PONURO

PRZEDWCZEŚNIE POKRYŁA

ŚMIERCI PLEŚŃ

Oraz z prawej strony cokołu:

POKRYŁO

ŚMIERCI PLEŚŃ

DN. 31. 7. 1948 R.

WŁADYSŁAW

I ANIELA

MAŁZ SAR

WYSTAWILI

TĄ PAMIĄTKĘ

UKOCHANYM SYNOM[xvi]

Nie mniej przykuwający uwagę napis zdobi krzyż na postumencie z płaskorzeźbą Matki Bożej znajdujący się w miejscowości Małomierzyce Górna Wieś (także w gminie Iłża). Tu z kolei mamy do czynienia ze słowami wypowiedzianego dziękczynienia. Frontowy napis z cokołu obiektu głosi:

MARKOWSKA MARIANNA

Z RODZINY JANIKOWSKICH

TĄ FIGURĘ BUDOWAŁA

W 1948 R.

DZIĘKÓJĘ BOGU I MATCE BOSKI ZA

SZCZĘŚLIWE PRZEJŚCIE WOJNY

Z prawej strony zaś znajduje się inskrypcja:

ŻE NAS BÓG UCHRONIŁ

WRAZ Z WIOSKĄ OD PO-

ŻARU I WYSIEDLENIA

I PROSZĘ BOGA I MATKI

BOSKI

O BŁOGOSŁAWIE-

ŃSTWO DLA CAŁY RO-

DZINY WIOSKI I POLSKI[xvii]

Przydrożne kapliczki, figury i krzyże kryją prawdziwe bogactwo dziejów naszej ziemi. O tym, że nie zawsze skarby historii i tradycji da się wyczytać wprost z umieszczonych na cokołach inskrypcji może świadczyć choćby zupełnie nie zwracająca na pierwszy rzut oka uwagi kapliczka z miejscowości Chruściechów (gmina Stara Błotnica). Jest to kapliczka wybudowana z cegły klinkierowej, błyszcząca sterylną nowością. Próżno w jej wyglądzie szukać uroku dawnych bielonych kapliczek przydrożnych. Rąbka tajemnicy uchyla jednak nieco umieszczona w jej froncie kamienna tablica z napisem:

TEJ WŁOŚCI W IMIĘ BOŻE

PROSIEM CIE O ŁASKE

W POKORZE

CHROŃ NAS

OD NIESZCZĘŚĆ ZŁYCH

O ŚWIĘTA MARYJO

BEZ ZMAZY

1857 R.

RENOWACJA 2011 R.

CHRUŚCIECHÓW[xviii]

Kapliczka ta szczęśliwie – dzięki pasji Bożeny Cieślak – doczekała się krótkiego opisu. Jak się okazuje obecny obiekt powstał w miejscu pierwotnej kapliczki z piaskowca, zniszczonej wskutek upływu czasu. Kapliczkę w połowie XIX w. wzniósł Ignacy Arkuszewski – dziedzic Chruściechowa. Jej powstanie wiązało się z intencją odwrócenia od wsi grasującej cholery. Ale, co ciekawe, obiekt kryje też pewną niezwykłą historię z lat II wojny światowej. Mianowicie przy kapliczce miało zostać pochowanych dziesięcioro maleńkich dzieci zmarłych w wyniku poronień, lub przy porodzie[xix].

W dzisiejszych czasach coraz częściej podczas odnawiania kapliczek stare, ryte w tynku, kamieniu, czy drewnie inskrypcje zastępowane są nowymi – umieszczanymi na wątpliwej urody tabliczkach z tworzywa sztucznego[xx]. Wielka to szkoda, bo to jakby wylać dziecko z kąpielą.

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton