Kapliczki milenijne. Pamiątki Tysiąclecia Chrztu Polski

W kwietniu bieżącego roku na terenie całego kraju odbywają się główne uroczystości związane z 1050. rocznicą Chrztu Polski.

W kwietniu bieżącego roku na terenie całego kraju odbywają się główne uroczystości związane z 1050. rocznicą Chrztu Polski. Przypadający w tym roku okrągły jubileusz włączenia Polski w krąg kultury chrześcijańskiej staje się doskonałą okazją do spojrzenia wstecz i powrotu do świętowanego pół wieku temu Milenium Chrztu Polski. Powstało wówczas w regionie radomskim kilka ciekawych pomników upamiętniających tamtą doniosłą rocznicę, przybranych w formę kapliczek, figur i krzyży.

Pierwsza myśl, jaka przychodzi przy skojarzeniu tak wielkiego jubileuszu, jakim było tysiąc lat od chrztu Mieszka I, z możliwymi formami jego upamiętnienia – każe sądzić, że najwięcej ich powinno powstać w formie kapliczek, figur i krzyży. Należałoby się ich spodziewać dużo, jeśli nie bardzo dużo. Znane są przecież różne obiekty małej architektury sakralnej, wystawiane licznie w związku z wszelakimi innymi okazjami, czy to natury ogólnospołecznej, ogólnonarodowej, czy choćby osobistej lub rodzinnej. Wydawać by się mogło, że tak wielkie wydarzenie, jakim było tysiąclecie chrześcijańskiej Polski, czyli de facto tysiąclecie Polski, spowodowało wysyp kapliczkowych pomników. Co znamienne - tak się jednak nie stało. Było to "zasługą" ówczesnych władz partyjnych PRL, które wypowiedziały jawną wojnę prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu i całej wspólnocie Kościoła katolickiego w Polsce. Prymasa Wyszyńskiego na wiele lat uwięziono, co pozwoliło komunistom skuteczniej walczyć z wiarą Polaków i wszelkimi jej przejawami. A jedną z podstawowych i ugruntowanych od wieków form jej manifestacji było właśnie budowanie przydrożnych kapliczek, figur i krzyży. Takie publiczne okazywanie przywiązania do Boga było oczywiście wbrew ateistycznej linii partii. Czas Ślubów Jasnogórskich i Wielkiej Nowenny – poprzeczające jubileusz Milenium Chrześcijaństwa Polski stały się okresem wzmożonej aktywności komunistów na polu zwalczania zwyczaju stawiania kapliczek. Lokalni działacze partyjni alarmowali i przy pomocy Milicji Obywatelskiej interweniowali nawet w przypadku fundowania kapliczek czy krzyży na działkach prywatnych, za ogrodzeniem posesji i w miejscach położonych na zupełnych peryferiach[i].

Wojewódzki Zespół do Spraw Kleru w Kielcach na swym posiedzeniu w grudniu 1966 r. zwrócił szczególną uwagę na problemy związane z "masowym wznoszeniem w br. różnego rodzaju krzyży, bądź figur przydrożnych jako tzw. pomników wiary z okazji 1000-lecia chrześcijaństwa w Polsce"[ii]. Komuniści prowadzili w związku z tym intensywną, destrukcyjną robotę i ta zaczęła przynosić wymierne efekty, gdyż w całej ówczesnej diecezji sandomierskiej w tym czasie wzniesiono zaledwie 15 kapliczek, figur i krzyży. Ale i to nie zadowalało "towarzyszy". Wkrótce do drzwi wszystkich fundatorów i budowniczych tych kapliczek zapukali funkcjonariusze w niebieskich mundurach, przychodząc z subtelnym "ostrzeżeniem". Ich siła perswazji okazała się skuteczna w odniesieniu do 8 obiektów, które zostały rozebrane. Zrezygnowano też z budowy kolejnych 21 milenijnych kapliczek. W przypadku 12 obiektów nie udało się jednak komunistom odwieść od planów ich wzniesienia, czy też nakłonić do rozbiórki – gdy te pomniki wiary już istniały. Zasądzano wówczas wysokie, sięgające nawet 10 tys. zł grzywny. W kilku przypadkach wydane zostały nawet wyroki skazujące na więzienie[iii]. Komuniści w swej walce z pomnikami wiary nie poprzestali oczywiście na obchodach milenium chrześcijaństwa, ale cały czas, przez wiele kolejnych lat, zatruwali życie wyznawcom wiary w Chrystusa[iv]. Dopiero koniec lat 70., kiedy to na Stolicę Piotrową wybrany został Karol Wojtyła, przyniósł pewne złagodzenie sytuacji. Wówczas to i w latach 80. zaczęły na nowo powstawać licznie przydrożne kapliczki, wystawiane np. na pamiątkę nawiedzenia obrazu Matki Boskiej Jasnogórskiej, którego kopia peregrynująca przez lata po całej Polsce stanowiła swoiste i zamierzone przedłużenie samej celebry milenijnej.

W związku z powyższym w Radomiu i okolicach nie powstało zbyt wiele kapliczek, figur i krzyży odwołujących się bezpośrednio do Tysiąclecia Chrztu Polski i upamiętniających tę wielką rocznicę. Nie oznacza to bynajmniej, że takich obiektów nie ma wcale. W poniższych akapitach omówione zostaną przykłady tych obiektów, które udało się odnaleźć w terenie oraz te, które opisane zostały w regionalnych wydawnictwach[v].

Na początku warto zwrocić uwagę, że przemyślana i świetnie przygotowana przez prymasa Wyszyńskiego strategia rozbudzenia ducha wiary w narodzie, obejmująca Śluby Jasnogórskie i dziewięcioletnią Wielką Nowennę przygotowującą do Sacrum Milennium Poloniae, odniosła z pewnością większy skutek, niż przeciwne temu działania władz komunistycznych. Ludzie od końca lat 50. i przez całe lata 60. wznosili licznie kapliczki. Te, choć w większości były fundacjami prywatnymi i najczęściej posiadały standardową inskrypcję mówiącą, że są pomnikami wybudowanymi "Na cześć i chwałę Panu Bogu" – w dużej mierze były pokłosiem przedmilenijnego, prymasowskiego zasiewu. Są jednak i wśród nich dwa przypadki z okolic Radomia, gdzie odnajdziemy wyrażoną wprost modlitwę poprzedzającą sam obchód tysiąclecia chrześcijaństwa. Obydwa krzyże położone są na terenie gminy Skaryszew. Pierwszy z nich znajduje się przy drodze pośrodku wsi Janów. Stoi w cieniu dorodnego kasztanowca osłonięty niewielkim, metalowym płotkiem. Wykonany jest z piaskowca i pomalowany na słomkowy kolor. Posiada powszechnie występującą w naszym regionie formę obelisku złożonego ze zwężających się ku górze prostych brył prostopadłościennych zwieńczonych krucyfiksem. W cokole obiektu znajduje się płytka, zamknięta oszkloną ramą nisza, a w niej obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Cokół obiektu posiada rytą inskrypcję następującej treści:

MARIO KRÓLOWO POLSKI

JESTEŚMY PRZY TOBIE -

PAMIĘTAMY, CZUWAMY

W DRUGIM ROKU WIELKIEJ

NOWENNY PRZED MILLENIUM

W 70 ROCZNICE URODZIN

NA CHWAŁE BOGU

FIGURE TĄ WYSTAWILI

MAŁŻ. ANNA I STANISŁAW LIPIEC

1958 R.[vi]

Jak widać fundatorowie obiektu dali świadectwo nie tylko swego nabożeństwa do Maryi, ale poprzez wystawiony pomnik upamiętnili też swoje urodziny. Równie ciekawy kamienny krzyż znajduje się w Makowie. Ten obiekt również został pomalowany – tym razem na biało, a w jego licu złotą barwą wyróżnia się bogata, ryta inskrypcja:

W DRUGIM ROKU

NOWENNY MARYJNEJ

PRZED TYSIĄCLECIEM

KATOLICKIEJ POLSKI

NA ZNAK WIERNOŚCI

BOGU

I ŚWIĘTEMU KOŚCIOŁOWI

RZYMSKO-KATOLICKIEMU

FIGURĘ TĘ WYSTAWILI

3 MAJA 1958 R.

MIESZKAŃCY WSI

MAKÓW.

Kapliczka posiada ponadto sygnaturę kamieniarską zakładu Majewskich z Szydłowca. Jej istnienie uznać trzeba niewątpliwie za akt odwagi przedstawicieli tego kamieniarskiego rodu, gdyż czasy powojenne i wspominana wyżej partyjna, restrykcyjna akcja zwalczania wszelkich przejawów wiary dość skutecznie eliminowała dawny zwyczaj wylewnego podpisywania kapliczek przez fundatorów i sygnowania ich przez kamieniarzy. Po wojnie na przydrożnych obiektach sakralnych spotykane są już właśnie tylko sygnatury Majewskich z Szydłowca i Radomia[vii]. Obiekt ten położony jest przy zbiegu ulic Skaryszewskiej i Granicznej w Makowie. Stoi w asyście dorodnego klonu i kasztanowca. Przed obiektem ustawiona jest drewniana ławka – można więc tu na chwilę spocząć i kontemplując ten interesujący pomnik wiary i historii - oddać chwałę Najwyższemu.[viii]

Kolejna milenijna kapliczka znajduje się po przeciwległej stronie Radomia – w Wacynie (gm. Zakrzew). Obiekt znajduje się za ogrodzeniem posesji prywatnej, ale jest doskonale widoczny z ulicy. Jest to w zasadzie krzyż na cokole, wykonany z piaskowca i posiadający beżową malaturę. W licu frontowej elewacji znajduje się niewielka nisza z obrazem Marki Bożej z Dzieciątkiem. Poniżej wizerunku Bożej Rodzicielki znajduje się uwydatniony mocniejszą, brązową barwą, ryty napis:

TYSIĄCLECIE

CHRZTU POLSKI

966 1966

NIECH ŻYJE w SERCACH

NASZYCH JEZUS

ORAZ JEGO I NASZA

MATKA NAJŚWIET

PANNA MARIA. SZA[ix]

Odmienną od wyżej omówionych i rzadko spotykaną formę posiada pamiątka Tysiąclecia Chrztu Polski, znajdująca się przed kościołem w Trablicach (gm. Kowala-Stępocina). W tym miejscu pomnik celebrowanego przed półwieczem milenium chrześcijaństwa przybrał postać posągu Chrystusa Króla, stojącego na cokole z łamanych polnych kamieni. We froncie cokołu umieszczona jest tablica z czarnego marmuru, a na niej, pod wizerunkiem tarczy z orłem piastowskim, napis:

SACRUM

MILENNIUM

POLONIAE

966 – 1966[x]

Chrystus przedstawiony jest na tym pomniku w pozie stojącej, z rozpostartymi w geście objęcia – błogosławieństwa rękami. Jezus stoi na półkóli ziemskiej, ubrany jest w długą szkarłatną tunikę i okryty błękitną peleryną. Głowę Chrystusa, o długich, rozwianych włosach, zdobi królewska korona. Figura osłonięta jest blaszanym, czterospadowym daszkiem, osadzonym na czterech wspornikach z metalowych rurek. Jest to z pewnością interesujący pomnik historyczny, i pamiątka wiary mieszkańcow tej ziemi, ukazujący przy tym niekonwencjonalność ich pomysłu na uczczenie doniosłej rocznicy. Warto zaznaczyć, że czasy powstania tej figury przypadają na lata proboszczowania w Trablicach-Pelagowie ks. Romana Kotlarza (1928-1976), zamęczonego przez komunistów za błogosławienie robotników radomskich upominających się o chleb i godność w czerwcu 1976 roku.

Figuralny pomnik związany z Tysiącleciem Chrztu Polski znajduje się także na tle pól i lasów obok wsi Stoki w parafii Jedlnia Kościelna (gm. Pionki). Choć interpretacja wizerunku nie jest łatwa, posiłkując się wiejską topografią stwierdzić trzeba, że jest to pomnik św. Jana Chrzciciela[xi]. Trudności w zobaczeniu w tej figurze św. Jana Chrzciciela biorą się stąd, że nie jest on ukazany w tradycyjnej ikonografii, czyli w zwierzęcej skórze, z barankiem. Nie ma przy nim też Chrystusa. Postać na omawianym pomniku ubrana jest w długą, sfałdowaną białą szatę i okryta błękitnym płaszczem. Głowa rzeźby jest odkryta, o długich włosach, twarz posiada wyraźny zarost. Święty lewą rękę złożoną ma na piersi, prawą zaś wyciągniętą wzdłuż ciała. W dłoni trzyma muszlę. Posąg św. Jana Chrzciciela wykonany jest z piaskowca i ustawiony na takimże cokole, w którego froncie znajduje się ryta inskrypcja:

NA CZEŚĆ PANU BOGU

UFUNDOWAŁA GROMADA STOKI[xii]

Prawdopodobnie inskrypcja zawierała jeszcze inne informacje, zapewne datę powstania, ale poniżej cytowanego napisu znajduje się już betonowa ława, obejmująca pierwotny kamienny cokół. Jej istnienie, choć dziś wizualnie szpeci cały obiekt, ma jednak swoje historyczne uzasadnienie. Z informacji starszych mieszkańców tej okolicy wiadomo, że w czasach PRL-u jeden z lokalnych działaczy partyjnych, ideowy komunista, zniszczył posąg - zrzucając figurę w okoliczne błota[xiii]. W celu odbudowy tego pomnika wiary konieczne stało się wykonanie obecnego, przysadzistego betonowego cokołu. Pojawienie się w inskrypcji sformułowania "gromada" pozwala stwierdzić, że obiekt ten powstał już po II wojnie światowej. Zaś wybór na patrona św. Jana Chrzciciela oraz fakt bezpośredniego ataku na rzeźbę ze strony lokalnego aparatczyka dobitnie świadczą, że powstanie omawianego obiektu było bezpośrednio związane obchodami tysiąslecia chrześcijaństwa w Polsce.

Pięćdziesiąt lat temu powstawały także obiekty o wiele skromniejsze. Jednym z przykładów takiego pomnika może być krzyż z Karszówki w gminie Gózd, stojący w południowo-zachodnim narożu skrzyzowania drogi krajowej nr 12 z drogą wojewódzką nr 733. Jest to prosty, metalowy krzyż zespawany z kątowników. Na przecięciu ramion przymocowana jest figurka Chrystusa ukrzyżowanego osłonięta blaszanym daszkiem, jest tu też dekoracja w postaci promieni słońca. Na wysokości oczu, w przedniej ściance pionowej belki krzyża odnajdujemy wykonany spawem napis:

966

1966

Tylko tyle i aż tyle mówi nam o czasie powstania tego przydrożnego znaku wiary oraz wydarzeniu, na pamiątkę którego został wybudowany. Jako ciekawostkę dodać można, że u stóp krzyża odnajdziemy niewielki metalowy krzyżyk – pasyjkę, ozdobiony godłami Męki Pańskiej. Mamy tu więc do czynienia z ukazaniem powszechnie spotykanej (zwłaszcza na wiejskich cmentarzach) tradycji lokowania takich pasyjek u podnóża większych krzyży[xiv].

Ostatnim obiektem jaki chciałbym omówić, jest jedyna milenijna kapliczka z terenu Radomia. Znajduje się ona na prywatnej posesji przy ul. Bocznej 5, na Żakowicach. Nazwa ulicy idealnie oddaje charakter tego miejsca – jest to zupełne ubocze. Może to właśnie dzięki temu fundatorzy obiektu nie krępowali się wybudować na swym podwórku pamiątki milenium chrześcijaństwa? Pozostawiając w sferze domysłów ich odwagę cywilną w stosunku do represyjnego aparatu ówczesnych władz, powiedzieć trzeba, że fundatorzy bezdyskusyjnie musieli być ludźmi głębokiej wiary. Materialne świadectwo tej wiary, jakie po sobie zostawili mówi samo za siebie. Jest to wybudowana z szarej, cementowej cegły kapliczka. Posiada trzyuskokową, masywną bazę, ponad którą wznosi się cokół główny obiektu, zwieńczony piramidalnym, pokrytym blachą daszkiem, z którego wyrasta betonowy krucyfiks z pasyjką osłoniętą małym daszkiem. We frontowej ścianie cokołu znajduje się przeszklona wnęka, w której umieszczony jest dość duży obrazek Matki Bożej Jasnogórskiej, a pod nim napis: Pod Twoją obronę uciekamy się / Św. Boża Rodzicielko. Poniżej wnęki wmurowana jest betonowa tablica z rytą inskrypcją o następującej treści:

1.V. Pamiątka 1966

1000-lecia

Chrztu Polski

Fuw. S.M. Wudarczyk

Po prawej stronie napisu z drugiego wiersza tablicy znajduje się wyobrażenie gałązki palmowej. Ponadto do prawej ściany cokołu przytwierdzony jest metalowy krzyż z pasyjką. Kapliczka posiada dość niespotykaną prezencję, gdyż poszczególne cegły, z których jest wybudowana pomalowane są połyskliwą, srebrną farbą, a spoiny pomiędzy cegłami posiadają barwę błękitną. Niewątpliwie taki sposób wykonania malatury przydaje kapliczce swoistego uroku[xv].

Na koniec rodzi się pewne przemyślenie. Pół wieku temu nasi rodzice, dziadkowie nie mieli swobodnej możliwości budowania pomników tak doniosłego wydarzenia, jakim było Tysiąclecie Chrztu Polski. Mimo tego, mimo całego aparatu szykan i agresji komunistów, wielu z nich nie ugięło swego karku pod ich jarzmem. Nie wyrzekli się swej wiary, dzięki czemu powstało z pewnością wiele interesujących pamiątek tamtego świętowania. Jest ich w naszym regionie z pewnością dużo więcej od tych opisanych powyżej. Gdyby nie represje ówczesnej władzy z pewnością byłoby ich po wielokroć więcej. Czy dziś, w czasach wydawać by się mogło pełnej swobody i nieporównywalnie większych możliwości techniczno-finansowych, powstanie choć kilka podobnych kapliczek, upamiętniających obecny jubileusz 1050. rocznicy Chrztu Polski...?

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton