Kapliczki, figury i krzyże Radomia

Przydrożne kapliczki, figury i krzyże stanowią niewątpliwie jeden z najcenniejszych elementów naszego rodzimego dziedzictwa kulturowego

Przydrożne kapliczki, figury i krzyże stanowią niewątpliwie jeden z najcenniejszych elementów naszego rodzimego dziedzictwa kulturowego. Obiekty te w prosty a zarazem niezwykle trafny i symboliczny sposób łączą w sobie pierwiastki wiary - wyznawanej przez zamieszkujących tą ziemię ludzi, tradycji - kultywowanej z pokolenia na pokolenie, sztuki ludowej – rozwijanej i doskonalonej przez wieki. Te małe, przydrożne obiekty sakralne są nośnikiem szeregu wartości i idei, które nadają im specyficzny, wielowarstwowy koloryt. Kapliczki, które spotykać można dosłownie wszędzie, stanowią bezcenne ubogacenie naszego pejzażu. Obiekty te tak harmonijnie wpisują się w rodzimy krajobraz i z nim współgrają, że bez ich obecności trudno wyobrazić sobie Polskę.

Radom, jako miasto rozsiadłe na blisko112 km² powierzchni, jest przebogaty we wszelkiego rodzaju kapliczki. W granicach administracyjnych miasta znajduje się ich bez mała 500. Bez przesady można powiedzieć, że o każdym z tych obiektów kultury chrześcijańskiej można byłoby powiedzieć coś ciekawego. Dlatego warto kapliczkom poświęcić choć odrobinę uwagi i czasu. Zapewniam, że czas ten nie zostanie zmarnowany, a wręcz przeciwnie – kapliczki odwdzięczą się bogactwem swej historii i urzekną swym niewysłowionym sacrum, które przeplata się z duchem prastarej symboliki ludowej.

Wypadałoby zacząć od kilku słów wprowadzenia teoretycznego. Cóż to takiego kapliczka? Pod tym ogólnym pojęciem mieszczą się wszelkiego rodzaju obiekty małej architektury sakralnej, zarówno te znajdujące się w ogólnodostępnej przestrzeni publicznej, mówiąc inaczej - „przydrożne”, jak i te zdobiące często hermetycznie zamkniętą przestrzeń prywatną. Mamy więc pierwszy z wielu możliwych podziałów kapliczek – na obiekty przydrożne i prywatne.

Drugim podziałem, jaki w swoim osobistym patrzeniu na te obiekty stosuję, jest wyodrębnienie kapliczek murowanych i pozostałych. Choć wszystkie kapliczki ze swej natury zaliczane są do grupy obiektów ruchomych, niektóre z nich stanowią charakterystyczne dzieła sztuki budowlanej: murarskiej, kamieniarskiej, snycerskiej czy odlewniczej. Posiadają „trwałe” zakorzenienie w ziemi – fundament oraz ich wielkość i kształt stanowią wypadkową wielowiekowego rozwoju sztuki budowlanej. Z kolei do pozostałych kapliczek zaliczyć trzeba wszystkie inne, przede wszystkim o wiele mniejsze i skromniejsze obiekty kultu religijnego. W grupie tej, posiłkowany swoim 10-letnim doświadczeniem obcowania z kapliczkami, wyróżniam takie podgrupy obiektów jak: drewniane i metalowe krzyże (przydrożne, przykościelne, misyjne, milenijne, post mortem); kapliczki szafkowe słupowe (w tym kapliczki na ogrodzeniach i w ogrodach prywatnych); kapliczki nadrzewne; kapliczki i krzyże na budynkach (w szczególności wnękowe kapliczki we frontach domów oraz krzyże w ich szczytach); kapliczki i figury na kościołach.

Kolejnym, zasadniczym podziałem kapliczek, jakiego należy dokonać – wyodrębniając bliższe sobie, spójne grupy obiektów, to podział na: kapliczki (tu w szczegółowym tego słowa znaczeniu), figury i krzyże.

Kapliczką jest taki obiekt małej architektury sakralnej, którego dominującą cechą jest posiadanie wyraźnej wnęki lub wnęk dewocyjnych, wyposażonych w różne obiekty kultu religijnego. Figura – to obiekt wolnostojący, nieosłonięty i posadowiony na murowanym cokole, którego dominującym elementem jest pełnoplastyczne, rzeźbiarskie przedstawienie Jezusa Chrystusa, Matki Bożej, lub któregoś ze świętych Kościoła. Z kolei krzyżem jest każdy murowany, metalowy lub drewniany obiekt, którego pierwszą i główną funkcją jest wyeksponowanie momentu męki i śmierci Jezusa Chrystusa. Oczywiście inwencja twórcza i pomysłowość budowniczych kapliczek jest bardzo bogata i niejeden obiekt małej architektury sakralnej nastręcza kłopotu z zaklasyfikowaniem go do którejś z tych trzech powyższych grup obiektów. Ale to właśnie w tej różnorodności i niepowtarzalności form tkwi całe piękno kapliczek. Przedstawione powyżej podziały oczywiście nie wyczerpują możliwości klasyfikacji tych obiektów na różne mniejsze lub większe podgrupy, posiadające jakieś wspólne cechy. Mimo tych wszystkich podobieństw trzeba jednak powiedzieć, że każda z kapliczek jest inna i jedyna w swoim rodzaju. Każdą można opisywać odrębnie i zawsze znajdzie się jakiś specyficzny element, wyróżniający dany obiekt na tle pozostałych.

Literatura, źródła:

1. Puton P., Kapliczki – przydrożne świadectwa wiary przodków, „Głos Mariacki”, 2012, nr 5, s. 19-21.
2. Puton P., Przydrożne dziedzictwo, „Królowa Świata”, 2015, nr 6-7. s. 11.
3. Puton P., Radomskie kapliczki, „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2006, nr 2, s. 30-34.
4. Puton P., Radomskie kapliczki [cz. 2]. [Kapliczki], „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2006, nr 4, s. 40-42.
5. Puton P., Radomskie kapliczki [cz. 3]. Figury, „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2007, nr 1, s. 23-25.
6. Puton P., Radomskie kapliczki [Cz. 4]. Krzyże, „Wczoraj i dziś Radomia”, 2007, Nr 2, s. 30.
7. Puton P., Radomskie kapliczki [cz. 5]. Szafkowe kapliczki słupowe i nadrzewne, kapliczki na budynkach, drewniane i metalowe krzyże, „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2008, nr 1, s. 28-32.
8. Puton P., Radomskie kapliczki, figury i krzyże powstałe do 1900 roku. Karty ewidencyjne obiektów, SKRZR, wydanie I, Radom 2010, [ss. 64]; wydanie II, Radom 2015, [ss. 78]. Opracowanie niepublikowane w zbiorach autora, SKRZR, MBP oraz WUOZ w Radomiu.
9. Puton P., Radomskie kapliczki, figury i krzyże powstałe od 1901 do 1950 roku. Karty ewidencyjne obiektów, SKRZR, wydanie I, Radom 2015, [ss. 112]. Opracowanie niepublikowane w zbiorach autora, SKRZR, MBP oraz WUOZ w Radomiu.
10. Stańczuk Marcin, Architektura sakralna Radomia w fotografii Pawła Putona, folder, Muzeum Wsi Radomskiej, Radom 2015.

Paweł Puton. Foto Paweł Puton