"Jak znaczki z usterką". Kapliczki, figury i krzyże Ziemi Radomskiej z błędami w inskrypcjach

Jednym z podstawowych walorów etnograficznych polskich kapliczcek, figur i krzyży przydrożnych jest posiadanie przez dużą część z nich inskrypcji. Napisy, jakie odnaleźć można w licach małych obiektów sakralnych kryją prawdziwe bogactwo wiedzy o wierze, pobożności, kulturze i tradycji osób je fundujących.

Jednym z podstawowych walorów etnograficznych polskich kapliczcek, figur i krzyży przydrożnych jest posiadanie przez dużą część z nich inskrypcji. Napisy, jakie odnaleźć można w licach małych obiektów sakralnych kryją prawdziwe bogactwo wiedzy o wierze, pobożności, kulturze i tradycji osób je fundujących. Szczególnie cenne są obiekty wzniesione i okraszone napisami przez ludność wiejską i małomiasteczkową, gdyż nader często mamy tu do czynienia z utrwaleniem w formie napisów języka mówionego i gwary, niejednokrotnie dalekich od słownikowej polszczyzny. Takim właśnie kapliczkom – posiadającym napisy, w których znajdują się wyrażenia wzięte z gwary, błędy ortograficzne, stylistyczne i gramatyczne, a także naleciałości rusyfikacyjne – poświęcony będzie ten artykuł. Na podstawie dostępnej literatury regionalnej[i] oraz własnej inwentaryzacji przedstawione zostaną wybrane inskrypcje z kapliczek Ziemi Radomskiej posiadające błędy oraz podjęta zostanie próba charakteryzacji poszczególnych ich kategorii.

Na samym początku omawiania tego tematu podkreślić trzeba, że istnienie owych pomyłek w żaden sposób nie umniejsza wartości obiektów sakralnych. Wręcz przeciwnie – istnienie takich błędów i literówek stanowi bezcenne dziedzictwo kultury ludowej naszej ojczyzny. Jest interesującym świadectwem trudnych dziejów Polski, pomnikiem jej historii. Kapliczki z błędami w istocie posiadają więc większą wartość historyczno-etnograficzną właśnie dzięki temu, że są "wadliwe". Jak najbardziej jest tu zasadne zacytować opinię Danuty Szegdy-Pestki, która porównuje kapliczki z błędami do owych tytułowych znaczków z usterką[ii]. Są tym cenniejsze, że jedyne w swoim rodzaju, niepowtarzalne.

Analizując napisy znajdujące się na kapliczkach Ziemi Radomskiej daje się zauważyć, że w języku polskim zaczęły sie one pojawiać dopiero na początku XIX w. Wcześniej dominowała łacina. Obiekty powstałe do lat 60-70. XIX w. w zdecydowanej większości były fundacjami dworskimi lub mieszczańskimi, stąd praktycznie nie spotyka się tu błędów w inskrypcjach[iii]. Pośród nich spotkać można ciekawe obiekty zawierające napisy w pięknej polszczyźnie[iv], a czasem nawet staropolszczyźnie[v], ale jako takie nie są one przedmiotem tego artykułu (choć z pewnością zasługują na odrębne opracowanie). Dopiero uwłaszczenie chłopów i wynikła z tego poprawa ich losu materialnego spowodowały wysyp kapliczkowych fundacji typu włościańskiego. Jako, że chłopi najczęściej nie posiadali żadnego wykształcenia, lub ograniczało się ono jedynie do podstaw czytania i pisania – na ścianach przydrożnych kapliczek podradomskich wsi odnaleźć można prawdziwe bogactwo świadectw tego stanu rzeczy. To w licach kapliczek fundowanych przez włościan znajdują się ryte dokumenty miejscowej gwary, nieznajomości zasad gramatyki i ortografii, ale także wyraźne echa programowej rusyfikacji, jakiej polskich chłopów poddawał zaborca.

Na początek warto przywołać kilka przykładów prostych błędów ortograficznych, jakie odnaleźć można w inskrypcjach kapliczek Ziemi Radomskiej. Co ciekawe daje się zauważyć, że błędy takie nie dotyczą tylko obiektów powstałych w czasach zaboru, ale dość często pojawiają się jeszcze w okresie międzywojennym, a nawet w drugiej połowie XX w[vi]. Do licznie spotykanych zniezgodności z zasadami polskiej ortografii należy poniższa pisownia wybranych wyrazów:

kturyś, krul, katażyna, mihał trujca, hwała, Hryste, z miłój, kżyż, figóra

Dla przykładu na cokole przydrożnego krzyża z 1942 r. w Płaskowie koło Jedlińska, o którym była już mowa przy omawianiu kapliczek suplikacyjnych z czasów II wojny światowej, odnajdziemy sformułowanie "O Jezu Królu Krulów", gdzie jak widać autorowi napisu zabrakło konsekwencji ortograficznej (a może nie wiedząc jak zapisać słowo "król" poprawnie – postanowił użyć obu form pisowni litery "ó"?)[vii]. Błędnie zapisane imię "Katażyna" odnajdziemy na cokole figury NMP Niepokalanej z 1918 r. w Politowie (gm. Borkowice)[viii]., ale też na dużo wcześniejszej (1849 r.) figurze Chrytusa przy słupie z ul. Radomskiej w Iłży[ix]. Z kolei nieprawidłowo zapisane imię "Mihał" pojawia się na cokole kapliczki przydrożnej ze zbiegu ulic Białej i Kwiatkowskiego w Radomiu. Znajdziemy tu także chybiącą zasadom ortografii formę "hwała"[x]. Niepoprawny zapis "Hryste" utrwalili w okresie międzywojennym na cokole jednej z kapliczek mieszkańcy Gozdu (gm. Stara Błotnica)[xi].

Czasami niepoprawność ortograficzna przyjmuje na cokołach przydrożnych kapliczek wyraźną postać zapisu fonetycznego, utrwalającego słowo mówione, jakim na codzień posługiwali się mieszkańcy okolic Radomia. Podobne wyrażenia ukazujące lokalną gwarę – choć w pierwszej chwili wydawać by się mogły rażące – kryją jednak w sobie czyste piękno i koloryt lokalnej kultury ludowej. I tak na przykład mieszkańcy Szydłowca na jednej z miejscowych kapliczek, wystawionych w 1881 r., proszą Boga, aby uchronił ich od wszelkiego "niebespieczynstwa"[xii]. Z kolei zatrwożeni grozą okupacji niemieckiej małżonkowie Okowie z Niedarczowa (gm. Kazanów), poprzez wybudowaną przez siebie w 1944 r. kapliczkę upraszali się opiece "opaczności Bożej"[xiii]. Włościanie wsi Zalesie (gm. Skaryszew) wystawioną przez siebie kapliczkę dedykowali na cześć i chwałę Bogu "Wszechmogoncemu"[xiv]. Naleciałości miejscowej gwary utrwalili też na wybudowanym w 1909 r. krzyżu mieszkańcy Piaseczna (gm. Jedlińsk):

NIECH BĘDZIE JEZUS POCHWALONY

KTURYŚ ZA NAS GRZESNYCH

NA KRZYZU ZRANIONY

FĄDATOROWIE WSI PIASECZNO

1909 R.[xv]

Warto zauważyć, że pojawiające się w powyższej inskrypcji słowo "fądatorowie" spotkać można w różnych miejscowościach Ziemi Radomskiej. Zarówno na jej północnych rubieżach, gdzie oprócz krzyża z Piaseczna wyryte zostało np. na cokole kapliczki z 1925 r. w Kadłubie (gm. Stara Błotnica)[xvi], ale także na południowych krańcach regionu. Tu, na terenie wsi Pakosław (gm. Iłża), występuje w takiej formie na cokołach dwóch przydrożnych krzyży małżeńskich – jednego z 1900 r., drugiego z 1922 r.[xvii]. Co ciekawe na cokołach kapliczek Radomia i okolic słowo "fundator" spotkać można zarówno w poprawnej formie, ale także w kilku błędnych. Poza omówionymi obiektami z wyrytą wersją "fądator" znajdziemy jeszcze kapliczki zawierające napis "fondator" (np. kapliczka przydrożna z 1909 r. w Rudzie Małej, gm. Kowala[xviii], czy krzyż przydrożny z 1908 r. u zbiegu ulic Słowackiego i Skaryszewskiej w Radomiu)[xix] oraz "fóndator" (figura NMP Niepokalanej z 1904 r. w Pakosławiu)[xx]. Wersja "fondator" jako odpowiadająca zapisowi w języku rosyjskim, a także jej zniekształcony, fonetyczny zapis "fądator" mogą wywodzić się jeszcze z czasów zaboru i w związku z tym stanowić swoistą pamiątkę rusyfikacji. Jak widać po datach rocznych - dziesięciolecia trwania pod zaborem rosyjskim odzywały się już w wolnej Polsce z pozoru niedostrzegalnym echem na cokołach przydrożnych kapliczek jeszcze przez długie lata. Bedąc już przy tematyce fundowania i budowania kapliczek warto – jako ciekawostkę w temacie błędów w inskrypcjach – zauważyć, że jeden z omawianych niżej obiektów z Dąbrowy Kozłowskiej fundator "po stawił", zaś mieszkańcy wsi Niedarczów kapliczkę "w znieśli"[xxi].

Błędy w zapisie inskrypcji przyjmują czasami na pozór mało widoczne, ale bardzo zróżnicowane formy[xxii]. W przypadkach wielu inskrypcji daje się zauważyć swego rodzaju działalność korektorską kolejnych pokoleń opiekunów poszczególnych kapliczek, którzy - jeżeli jest to możliwe - starają się naprawić zaistniały błąd w pisowni. Najczęściej dzieje się to w trakcie odmalowywania napisu, kiedy to nakładana na nowo farba daje możliwość nadania poprawnej formy pisowni danego słowa. Jako przykład można tu podać kapliczkę Serca Jezusa z ul. Pięknej w Radomiu, gdzie wyryte na tablicy słowo "z miłój" poddano właściwej korekcie[xxiii]. Przykłady podobnych zabiegów spotkać można w różnych miejscach naszego regionu[xxiv].

Osobnego potraktowania wymagają kapliczki, figury i krzyże w inskrypcjach których znajduje się prawdziwe nagromadzenie różnego rodzaju błędów. Począwszy od ortograficznych i gramatycznych, poprzez sformułowania wzięte z gwary, niepoprawne ułożenie napisu, na nieprawidłowej pisowni poszczególnych liter kończąc. Przykładów takich inskrypcji jest wiele, oto niektore z nich:

Krzyż przydrożny w Polanach (gm. Wierzbica):

NA CES PANU BOGU

WSZECHMOGONCE

MU W TRUICY S

IEDYNEMU

TĘ PAMIUNTKE

WYSTAWILI

IUZEF I AGATA

MAŁŻONKOWIE

PISKOSZ 1901r.[xxv]

Krzyż w Woli Korzeniowej (gm. Szydłowiec):

IEZU NIE OPU?ZCZAI

NA?

TE PAMJUNTKE PO?TIAWILI

ZDOBROWOLNYH OFIAR

TUTI?ZE GO?PODAZE

W ROKU 1907[xxvi]

Krzyż przydrożny w Bielinach (gm. Gielniów):

PaMioTka

Jana ?iwca

na cen? i

nachwaŁę

<>

Panu Bogu

ROK 1909[xxvii]

Kamienna figura Matki Bożej Niepokalanej w Osinach (gm. Mirzec):

ZDROWAŚ MARYJO

BOGA RODZICO

MUDLŚE ZA NAMI

SFIĘTA DZIEWICO

WYSTAWILI TĘ FIGURĘ

GOSPODARZE Z OSIN

1913 R.[xxviii]

Kamienna figura Matki Bożej Różańcowej w Zalesicach (gm. Wierzbica):

O MATKO

RUZANCA SWIE-

NTEGO BROŃ

NAS OT WSZYS-

TKIEGO ZŁEGO

FUNDATOROWIE

TEJ FIGURY

GOSPODAZE ZE

FSZI ZALIESICE

1913 R.[xxix]

Omawiając zjawisko błędów w napisach kapliczek konieczne jest rozróżnić obiekty takie na powstałe w warsztach kamieniarskich oraz wybudowane prywatnie przez samych fundatorów. O ile fakt samodzielnego wykonywania napisu przez właścian, którzy nie znali dobrze zasad gramatyki i ortografii, pozwala zrozumieć to, że czynili w inskrypcjach błędy, o tyle niezrozumiałe staje się istnienie takich błędów w obiektach wykonanych przez zakłady kamieniarskie. Tam przecież bez wątpienia pracowali ludzie posiadający odpowiednie wykształcenie, zapewniające bynajmniej podstawową znajomość polskiej pisowni[xxx]. Mimo tego także wśród kapliczek powstałych ewidentnie w warsztach kamieniarskich spotkać można błędy. Dla przykładu - krzyż kamienny stojący przy ul. Skaryszewskiej w Makowie (gm. Skaryszew) na taki napis:

D.O.M.

PÓJDZCIE

DO MNIE WSZYSCY,

KTÓRZY PRACÓJECIE

I OBCIĄŻENI

JESTEŚCIE

A JA WOS

OHŁODZĘ

OFIARA GROMADY

M. 1905 R.[xxxi]

Z kolei krzyż kamienny z okresu międzywojennego w Dąbrowie Kozłowskiej (gm. Jastrzębia) posiada inskrypcję:

TE PAMIĄTKE PO STAWIŁ

JAKÓP ISKRA[xxxii]

Na cokołach obydwu krzyży widnieją sygnatury radomskich kamieniarzy. Obiekt z Makowa sygnuje podpis J. Wróbla, zaś ten z Dąbrowy Kozłowskiej zawiera sygnaturę W. Piotrowskiego. Obydwa zakłady kamieniarskie z pewnością nie należały do wiodących w branży – były raczej małymi rodzinnymi firmami, ale czy ich właściciele nie potrafili pisać poprawnie po polsku? Jest to zastanawiające i ciężko dziś stwierdzić jaka była prawda. Mogło być tak, że kamieniarze celowo nie poprawiali dosłownego tekstu inskrypcji, podyktowanego przez niepiśmiennego fundatora, lub zapisanego przez niego - lecz wbrew zasadom gramatyki i ortografii polskiej. Ale bardzo prawdopodobne jest też to, że to włościanie sami często wykonywali taki napis – także w obiektach z piaskowca. Przykład przypuszczalnie takiego właśnie działania udało się udokumentować we wsi Błędów (gm. Wierzbica). Znajdują się tu dwie bliźniacze kapliczki fundacji tych samych małżonków. Pierwszy obiekt najpewniej zamówili w którymś z zakładów kamieniarskich Radomia, Szydłowca czy Orłowa. Posiada on zupełnie poprawny napis:

FUNDATOROWIE MAŁŻONKOWIE

FRANCISZEK I KATARZYNA

BRUSIK 1908

Rok później wystawili drugą kapliczkę, ale najprawdopodobniej (być może ze względu na koszty) nie posiadała ona wykonanego przez kamieniarza napisu, lecz fundatorzy wyryli go sami – kopiując z kapliczki wystawionej rok wcześniej. Mogli być niepiśmienni, stąd przy odtwarzaniu inskrypcji pojawiły się błędy w pisowni oraz niefrasobliwa "adjustacja" tekstu:

FUNDOROWIE MAŁZKO

WIE FRANCISEK I

KATARZYANA

BRUSIK 1909 R.[xxxiii]

Powyższe przemyślenia są oczywiście tylko hipotezą, ale wydaje się ona leżeć blisko prawdy. Znamienne w tym kontekście jest to, że pośród 30 znanych kapliczek, posiadających sygnaturę zakładu Staniszewskich z Radomia – występuje tylko jeden przypadek inskrypcji posiadającej błąd ortograficzny[xxxiv]. Podobną dbałość o poprawność językową zauważyć można u (konkurującego ze Staniszewskimi) Franciszka Hebdzyńskiego i pozostałych drobniejszych rzemieślników z Radomia i regionu[xxxv].

Jednym z ważniejszych aspektów, w jakich należy rozpatrywać występowanie w kapliczkowych inskrypcjach błędów, jest programowa rusyfikacja Polski przez zaborcę, prowadzona szczególnie intensywnie po upadku Powstania Styczniowego. Naród Polski wprawdzie nie ulegał łatwo temu jarzmu, ale prowadzona na wielu szczeblach i ogarniająca wiele aspektów życia, mrówcza praca aparatu carskiej administracji musiała w końcu przynieść jakieś rezultaty. Przykłady skuteczności rusyfikacji widoczne są choćby w pisowni litery "N", która tak jak w cyrylicy ukazywana jest w odbiciu lustrzanym "?". Co znamienne przypadki takiego sposobu wyrycia litery "N" występują jeszcze na ścianach kapliczek z lat 30. XX w. Jako przykłady takich obiektów można podać kapliczki z Klwat (gm. Jedlińsk, 1931 r.)[xxxvi] oraz Kozłowa (gm. Jastrzębia, 1938 r.)[xxxvii]. Jednym z cenniejszych obiektów dokumentujących przenikanie języka i alfabetu rosyjskiego na polskie obiekty sakralne jest pochodzący z 1896 r., wysoki, drewniany krzyż znajdujący się w niewielkim sosnowym zagajniku w pobliżu przejazdu kolejowego w Rajcu Szlacheckim koło Radomia. Na pionowej belce krzyża, od dołu do góry widnieje tu ryty napis:

NA CeSC I NA CXWAŁę

na belce poziomej:

BO [pasyjka] GU[xxxviii]

Przyglądając się napisowi łatwo zauważyć, że pierwotnie słowo "chwałę" zapisane było jako "xwałę" – czyli literę "ch" zapisano zgodnie z cyrylicą jako "x". Dopiero wtórnie przed "x" wyryto "c", co widać wyraźnie po zachwianej proporcji odstępów pomiędzy poszczególnymi literami. Zważywszy na materię, z której wykonano ten krzyż, zadziwiająca jest jego długowieczność i to, że prawdopodobnie nigdy nie był skracany i ponownie wkopywany w ziemię. Gdy do tego dołożymy fakt, że obiekt będąc pomnikiem historii mającym 120 lat, dodatkowo od wieku jest też subtelną pamiątką rusyfikacji – jego wartość tym bardziej wzrasta.

Podsumowując opis kapliczek, figur i krzyży przydrożnych regionu radomskiego, na cokołach których spotkać można liczne, nie raz bardzo ciekawe świadectwa trudności w posługiwaniu się językiem polskim w piśmie, powiedzieć trzeba, że są to niezwykle cenne i piękne pomniki historii tej ziemi. Pomiędzy tymi błędami, niepoprawnymi sformułowaniami, niedostatkami w znajomości ojczystej ortografii i koślawymi literami tkwi duch polskości. Polskości, która pomimo przeszło wiekowego zniewolenia nie ugięła się pod jarzmem obcej kultury i przetrwała. Polskości wyrażanej tu w ramach wiary katolickiej, manifestowanej poprzez obiekty sakralne okraszone choćby wadliwymi napisami na ścianach przydrożnych kapliczek, które spotkać można nawet w najbardziej odosobnionych zakątkach regionu radomskiego.

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton